Quan niệm của Paul Tillich về tôn giáo và văn hóa (Phần 1)

14 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2014 
NGUYỄN QUANG HƯNG (*) 
QUAN NIỆM CỦA PAUL TILLICH 
VỀ TÔN GIÁO VÀ VĂN HÓA 
(Phần 1) 
Tóm tắt: Trong khi các nhà Mác-xít coi tôn giáo là một hình 
thái ý thức xã hội, thì từ đầu thế kỷ XX, cùng với các nhà xã hội 
học, văn hóa học tiền bối như Max Weber, Alfred Weber và 
Christopher Dawson, nhà thần học, nhà triết học nổi tiếng Paul 
Tillich (1886 - 1965) có cách tiếp cận khác với tôn giáo, nhấn 
mạnh tôn giáo là hạt nhân của văn hóa. Từ góc độ này, quan hệ 
tôn giáo với các lĩnh vực khác của đời sống xã hội được nhìn 
nhận khách quan hơn. Bài viết này nêu và phân tích quan niệm 
của Paul Tillich về tôn giáo và văn hóa ở một số phương diện 
như: các khái niệm tôn giáo và văn hóa, mối quan hệ tôn giáo 
và văn hóa, sự thống nhất giữa tôn giáo và văn hóa, sự xung đột 
giữa tôn giáo và văn hóa, thần học văn hóa, v.v... 
Từ khóa: Paul Tillich, tôn giáo, văn hóa, tôn giáo và văn hóa, 
thần học văn hóa. 
1. Dẫn nhập 
Từ bấy lâu nay, giới nghiên cứu tôn giáo học ở Việt Nam vẫn quen 
thuộc với quan niệm Mác-xít coi tôn giáo là một hình thái ý thức xã hội. 
Đó là đóng góp không thể phủ nhận của các nhà Mác-xít trong nghiên 
cứu tôn giáo. Tuy vậy, cách tiếp cận này mới chỉ làm rõ một vài khía 
cạnh của tôn giáo, nhấn mạnh tôn giáo như một hệ thống tư tưởng, quan 
niệm của con người về thực thể siêu nhiên, bản chất của ý thức tôn giáo. 
Tuy nhiên, tôn giáo còn bao gồm một hệ thống lễ nghi và thiết chế tổ 
chức giáo hội, can dự vào mọi lĩnh vực của đời sống cá nhân và xã hội. 
Sự phát triển của tôn giáo học hiện đại có bề dày hơn một thế kỷ qua đòi 
hỏi chúng ta phải đi xa hơn, nhìn nhận tôn giáo như một bộ phận hay hạt 
nhân của văn hóa. Quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa cổ xưa như bản thân 
*. PGS.TS., Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. 
Nguyễn Quang Hưng. Quan niệm của Paul Tillich 15 
 15 
hai phạm trù trên, nhưng phải tới đầu thế kỷ XX mới được giới nghiên 
cứu quan tâm. Năm 1905, trong tác phẩm Nền đạo đức Tin Lành và tinh 
thần của chủ nghĩa tư bản, Max Weber (1864 - 1920) đã sử dụng cụm từ 
“tôn giáo văn hóa” (tiếng Đức là Religionskultur) chỉ một thực thể đan 
xen giữa tôn giáo và văn hóa(1). Từ cách tiếp cận này, trong quan hệ giữa 
tôn giáo và văn hóa, Max Weber cho rằng, người Mác-xít đã sai lầm khi 
tuyệt đối hóa sự chi phối của điều kiện kinh tế - xã hội đối với tôn giáo. 
Trong khi đó, theo ông, tôn giáo có lịch sử riêng, có đời sống riêng, rằng 
các ý tưởng tôn giáo không thể được rút ra đơn thuần từ điều kiện kinh tế. 
Những nghiên cứu tiếp theo của ông về Nho giáo, Ấn Độ giáo, Kitô giáo 
cũng toát lên ý tưởng đó. 
Sau đó, nhà kinh tế học, xã hội học và lý luận tôn giáo Alfred Weber 
(1868 - 1958) lần đầu tiên trình bày trực diện mối quan hệ giữa tôn giáo 
và văn hóa trong tác phẩm Religion und Kultur xuất bản năm 1912 tại 
Đức. Tác phẩm này tuy không lớn nhưng khởi thảo nghiên cứu vấn đề 
quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa. Giữa thế kỷ XX, Christopher Dawson 
(1889 - 1970) có những đóng góp đáng kể với tác phẩm Religion and 
Culture xuất bản năm 1948 ở Anh, đồng thời có một loạt khảo cứu về 
mối quan hệ này trên một bình diện rộng lớn qua lăng kính quan hệ giữa 
Nho giáo và văn hóa Trung Hoa, Kitô giáo và văn hóa Phương Tây, Ấn 
Độ giáo và văn hóa Ấn Độ, Islam giáo và văn hóa Ả rập, v.v... Quan hệ 
này thể hiện rõ ở cả những hình thức tôn giáo nguyên thủy như Shaman, 
ma thuật, v.v... Christopher Dawson còn là tác giả của hàng chục công 
trình khác, trong đó phải kể tới tác phẩm Religion and the Rise of 
Western Culture xuất bản sau đó hai năm như sự tiếp nối những nghiên 
cứu của ông về chủ đề này(2). 
Bài viết này tập trung phân tích quan điểm của nhà thần học hệ thống, 
thần học văn hóa, nhà triết học hiện sinh nổi tiếng Paul Tillich (1886 - 
1965) trong tác phẩm Bản thể tôn giáo của văn hóa. Những bài viết về 
thần học văn hóa như Die Religioese Substanz der Kultur, Schriften zur 
Theologie der Kultur xuất bản năm 1967 ở Cộng hòa Liên bang Đức như 
một sự tiếp nối những nghiên cứu lý thuyết của giới nghiên cứu Phương 
Tây về quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa(3). Khác với các bậc tiền bối, 
Paul Tillich chỉ có điều kiện minh chứng qua trường hợp Kitô giáo cho 
những nghiên cứu lý thuyết của ông. Bài viết này đưa nhiều trích dẫn từ 
nguyên tác của Paul Tillich để chúng ta hiểu hơn quan điểm của ông(4). 
16 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2014 
 16 
2. Các khái niệm tôn giáo và văn hóa 
Trước hết, cần khảo cứu quan niệm về tôn giáo của Paul Tillich. Ở 
đây, Paul Tillich, cũng như Christopher Dawson, không đi sâu phân tích 
cấu trúc của một tôn giáo. Tôn giáo được hiểu theo nghĩa rộng, là niềm 
tin của con người hướng tới những hiện thực linh thiêng, siêu phàm chi 
phối hoạt động hằng ngày của con người. Theo ông, tôn giáo bao giờ 
cũng gắn với tính linh thiêng: “Trên thực tế không có tôn giáo đích thực 
nào mà trong đó trải nghiệm linh thiêng (Sakramentale Erfahrung) về 
thần linh (das Goettliche) trong hình thức hiện thời của nó cả về không 
gian và thời gian lại không tạo nên nền tảng của tất cả hình thái khác của 
đời sống tôn giáo cả”(5). 
Paul Tillich phân chia tôn giáo theo nghĩa hẹp và theo nghĩa rộng. 
Thứ nhất, tôn giáo được hiểu theo nghĩa rộng, cũng là nghĩa cơ bản 
nhất, đó là niềm tin, tình cảm đối với lực lượng siêu nhiên, lực lượng chi 
phối hoạt động hằng ngày của con người: “Người ta chỉ có thể nói rằng, 
nếu như phân biệt khái niệm tôn giáo theo hai nghĩa (...). Tôn giáo theo 
nghĩa rộng và nền tảng nhất chính là sự cảm kích, niềm tin (cảm xúc, 
động lòng) đối với tất cả những gì tất yếu tác động tới con người”(6). Tuy 
nhiên, ông cũng cảnh báo khái niệm niềm tin (Glaube, Belief) dễ gây 
hiểu lầm vì tính đa nghĩa của nó. Người ta có thể hiểu đây là niềm tin vào 
quan hệ bạn bè, đồng nghiệp..., vốn không liên quan gì tới tôn giáo. Ở 
đây, Paul Tillich ám chỉ niềm tin (Glaube, Faith) vào những lực lượng 
siêu nhiên chi phối cuộc sống hằng ngày của con người (Paul Tillich lưu 
ý tiếng Đức chỉ có một từ Glaube diễn tả nên dễ nhầm lẫn, trong khi tiếng 
Anh có hai từ: Belief và Faith). 
Thứ hai, tôn giáo được hiểu theo nghĩa hẹp, cụ thể là những quan 
niệm, thần thoại, đức tin vào thần linh và những hành vi thờ cúng thần 
linh. Điều này xảy ra với mọi hình thức của văn hóa nhân loại, trong mọi 
hình thức, tôn giáo đều liên quan tới tinh thần con người: có ngôn ngữ 
tôn giáo, có quan niệm tôn giáo, có nghệ thuật tôn giáo, có biểu trưng tôn 
giáo, có sự trình diễn cá nhân và xã hội của tôn giáo. Tất cả điều này đều 
có trong từng tôn giáo cụ thể và tất cả chúng tập hợp lại cấu thành một 
tôn giáo. 
Tuy khác nhau về cách diễn đạt, nhưng Paul Tillich và Christopher 
Dawson không khác biệt nhiều trong quan niệm về tôn giáo: “Tất cả tôn 
Nguyễn Quang Hưng. Quan niệm của Paul Tillich 17 
 17 
giáo trong lịch sử, từ những tôn giáo nhỏ bé cho tới những tôn giáo cao 
siêu, đều thống nhất ở hai đặc điểm cơ bản sau đây: Thứ nhất, đó là niềm 
tin vào sự tồn tại của các lực lượng siêu nhiên hay thần linh mà bản chất 
của các lực lượng này là một sự kỳ bí nhưng lại có một sức mạnh chi 
phối thế giới và cuộc sống của con người. Thứ hai, đó là sự gắn kết 
những lực lượng trên với những cá nhân siêu phàm hay những sự vật bất 
thường hoặc những địa danh, lễ nghi đặc biệt được coi như những đường 
dẫn hay cầu nối giữa thế giới con người và thế giới thần linh. Do vậy, 
chúng ta tìm thấy ở trong tầng bậc văn hóa thấp nhất của Shaman giáo 
những linh vật, hình tượng hay những điệu múa thần thánh, trong khi ở 
các tầng bậc cao siêu hơn thì phải có các nhà tiên tri hay chức sắc tôn 
giáo biểu trưng cho sự linh thiêng, rồi các đền đài, lễ thánh thể hiện sự 
linh thiêng”(7). 
Theo Paul Tillich, tôn giáo không phải đơn thuần là thứ tình cảm, mà 
là hoạt động tinh thần như một chỉnh thể thống nhất sống động gắn kết 
chặt chẽ về cảm xúc, lý trí và hoạt động thực tiễn. Thông qua sự gắn kết 
giữa nguyên tắc tôn giáo và chức năng văn hóa mới có thể xuất hiện môi 
trường văn hóa tôn giáo và nhận thức tôn giáo đặc thù, đó là thần thoại 
hay niềm tin tôn giáo. Rồi mới có một lĩnh vực thẩm mỹ tôn giáo thể hiện 
qua nghi lễ thờ cúng. Rồi một cấu hình văn hóa nhân cách được nhào nặn 
nên, đó là sự thần thánh hóa. Rồi đến một thiết chế xã hội của tôn giáo, 
đó là giáo hội với bộ giáo luật riêng và kỹ năng quan hệ cộng đồng riêng. 
Trong các hình thái đó, tôn giáo luôn hiện hữu và nguyên tắc tôn giáo 
cùng tồn tại trong sự gắn kết với chức năng văn hóa ngoài tôn giáo(8). 
Paul Tillich phân tích tôn giáo thuộc lĩnh vực thăng hoa của tinh thần. 
Ông chia sẻ, quan niệm Mác-xít nhấn mạnh khía cạnh quan trọng của tôn 
giáo là một hình thái ý thức xã hội. Nhưng theo ông, tôn giáo không chỉ 
có vậy. Paul Tillich nhấn mạnh bản chất văn hóa của tôn giáo. Về nguồn 
gốc của tôn giáo, ông lý giải như sau: “Có một cái gì đó trong cấu trúc 
của tinh thần và của thế giới hiện thực cho phép người ta có thể thăng 
hoa, từ chính hiện thực và tinh thần đó thăng hoa hướng tới một cái gì đó 
không phải thuộc lĩnh vực khác cao siêu hơn, mà hướng tới một phẩm 
chất đặc thù bao gồm những thành tố tiền lý trí và lý trí, nghĩa là hướng 
tới tôn giáo. Cũng như tôn giáo không phải là lĩnh vực nằm ngoài tinh 
thần, tương tự như cái tuyệt đối không phải là một hiện thực nằm ngoài 
cái tương đối [nằm ngoài cái thực tại bị quy ước], thì cái giá trị tuyệt đối, 
18 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2014 
 18 
cái thực tại tận cùng cũng không phải là một bậc thang (Stufe) cao hơn 
những thực tại đang diễn ra. Tôn giáo là một phẩm chất của tinh thần, cái 
tuyệt đối là một chiều kích của cái tương đối (...). Tất cả những gì do tinh 
thần sáng tạo ra chứa đựng trong nó cả thành tố tôn giáo chừng nào 
chúng có cái giá trị tuyệt đối và ý nghĩa tận cùng nhất”(9). 
Khác với tôn giáo, khái niệm văn hóa đa nghĩa hơn nhiều. Paul Tillich 
cũng đề cập tới văn hóa ở nhiều góc độ. Đương nhiên, về phạm vi, văn 
hóa rộng hơn tôn giáo. Khái niệm văn hóa mang nhiều nghĩa khác nhau, 
thậm chí trái ngược nhau. Người ta có thể nói văn hóa cổ đại, văn hóa 
hiện đại; văn hóa thế tục, văn hóa thánh thiêng; văn hóa chính trị, văn hóa 
kinh tế, v.v... Với các cách hiểu khác của văn hóa, chẳng hạn văn hóa có 
thể chỉ đặc tính con người khi chúng ta nói “người có văn hóa”, hay văn 
hóa vùng miền chẳng hạn “văn hóa đô thị”, “văn hóa nông thôn”. Người 
ta cũng dùng văn hóa theo những nghĩa khác hẳn khi nói “tai nạn văn 
hóa”. Trong nhiều trường hợp, khái niệm văn hóa mang cả những nghĩa 
dường như không liên quan với nhau. 
Theo Paul Tillich, nếu văn hóa được hiểu theo những cách như vậy 
dường như ít liên quan, hoặc không liên quan tới tôn giáo. Những diễn 
đạt của ông toát lên quan niệm văn hóa được hiểu theo nghĩa rộng nhất 
của từ này, điều mà chúng ta cũng thấy trong cách hiểu văn hóa ở Max 
Weber, Christopher Dawson và Samuel Hungtington. Văn hóa là phương 
thức sống (như Christopher Dawson hay dùng cụm từ Life Form), 
phương thức tồn tại của con người và của nhân loại. Văn hóa được hiểu 
theo nghĩa rộng nhất, bao trùm nhất của danh từ này, đó là văn hóa Trung 
Hoa, văn hóa Ấn Độ, văn hóa Ả rập, văn hóa Phương Tây, v.v... Cho dù 
được dùng theo nhiều cách khác nhau, nhưng chỉ khi gắn với tôn giáo, thì 
sự thống nhất của văn hóa nhân loại, hay ở quy mô hẹp hơn là văn hóa 
của một quốc gia dân tộc, mới được đảm bảo. Văn hóa nhân loại được 
phân thành năm hoặc sáu nền văn hóa lớn trên cơ sở tiêu chí các tôn giáo 
lớn để phân định. 
Paul Tillich tỏ ra e ngại trước khuynh hướng thế tục hóa, kéo theo đó 
là sự suy giảm vai trò của tôn giáo trong văn hóa Châu Âu từ sau Cách 
mạng Tư sản Pháp. Ông chỉ ra những hệ lụy xã hội, những hệ quả của xã 
hội công nghiệp và sự phát triển các tư tưởng duy vật và xã hội chủ nghĩa 
ở các nước xã hội chủ nghĩa và các phong trào cánh tả Châu Âu giữa thế 
kỷ XX tìm cách hạ thấp vai trò của tôn giáo, cổ vũ cho những giá trị duy 
Nguyễn Quang Hưng. Quan niệm của Paul Tillich 19 
 19 
vật, tuyệt đối hóa những giá trị phàm tục có nguy cơ đưa nhân loại tới 
những khoảng trống trong văn hóa tinh thần, phá vỡ nhiều giá trị văn hóa 
mà nhân loại xây đắp trong cả nghìn năm qua. Cũng như Christopher 
Dawson, Paul Tillich cho rằng, nhân loại sẽ phải trả giá nếu như đẩy 
những sự thế tục hóa này tới cực đoan, bòn rút những giá trị văn hóa của 
nhân loại, làm xé lẻ các nền văn hóa. Điều đó sẽ làm con người tha hóa 
vô độ. 
3. Tôn giáo là bản thể của văn hóa, văn hóa là hình thức của tôn 
giáo: mệnh đề cơ bản trong quan hệ tôn giáo và văn hóa 
Trong bối cảnh đó, Paul Tillich thấy cần thiết phải nhận thức lại mối 
quan hệ tôn giáo và văn hóa. Ông hiểu sự gắn kết giữa văn hóa và tôn 
giáo thuộc về bản chất, mang tính khách quan chứ không phải xuất phát 
từ ý chí của nhà nghiên cứu. Chỉ có gắn với tôn giáo, văn hóa mới đảm 
bảo được sự thống nhất, trở thành một chỉnh thể thống nhất. Với cách 
hiểu theo nghĩa rộng nhất, văn hóa là phương thức tồn tại, phương thức 
sống của con người theo cả chiều kích cá nhân lẫn chiều kích xã hội 
(nhân loại), quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa có thể được diễn tả là quan 
hệ giữa Kitô giáo với văn hóa Phương Tây, Islam giáo với văn hóa Ả rập, 
Ấn Độ giáo với văn hóa Ấn Độ, v.v...(10) 
Để diễn tả các tình huống trong quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa, 
Paul Tillich đề cập tới ba quan điểm khác biệt. Quan điểm biệt lập 
(Autonomie) chủ trương tách biệt tôn giáo và văn hóa, cho rằng chúng 
tồn tại biệt lập với nhau. Đối lập với cách nhìn nhận trên là quan điểm 
tương tác (Heteronomie) nhấn mạnh mối quan hệ hữu cơ, tác động qua 
lại, giao thoa giữa tôn giáo và văn hóa. Paul Tillich công khai đứng về 
phía quan điểm thần định (Theonomie) trong phân tích văn hóa: một mặt, 
ủng hộ quan hệ hữu cơ giữa tôn giáo và văn hóa; mặt khác, nhấn mạnh sự 
quy định của tôn giáo đối với văn hóa, sự chi phối của các lực lượng siêu 
nhiên mang tính thiêng liêng đối với các giá trị văn hóa trong mối quan 
hệ này. 
Quan hệ tôn giáo và văn hóa đôi chỗ được Paul Tillich mô tả dưới 
ngôn ngữ của một nhà biện chứng theo cách hiểu của Friedrich Hegel và 
các nhà Mác-xít, rằng trong cái này có cái kia, tuy bản thân ông có nhiều 
điểm không tán thành với các nhà mác xít, cho rằng họ là những nhà ảo 
tưởng. Paul Tillich sử dụng cách hiểu phép biện chứng của Friedrich 
Hegel và các nhà Mác-xít để diễn tả quan hệ tôn giáo và văn hóa. Chúng 
20 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2014 
 20 
đối lập nhau, nhưng đồng thời lại thống nhất với nhau, đó là hai mặt của 
mối quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa. Cái này phủ định biện chứng cái 
kia, đồng thời lại tồn tại thông qua cái kia: “Mạc khải (Offenbarung) phát 
lộ ở nơi cái linh thiêng xuất hiện không phải với tính cách tôn giáo mà 
với tính cách là sự phủ định [biện chứng] (Aufheben) của tôn giáo cũng 
như nơi phủ định [biện chứng] sự đối lập giữa tôn giáo và văn hóa. Điều 
này xảy ra ở nơi mà một thực tại hoàn toàn mới được thiết lập (...). Tôn 
giáo và văn hóa, giáo h ...  đó liên quan tới vấn đề là chúng ta có thể tiếp nhận nền tảng, tư duy 
triết học đương đại nào để diễn giải những biểu trưng thần học Kitô giáo. 
Giáo lý, nền tảng đức tin của bất kể tôn giáo nào cũng cần có sự diễn giải, 
luận chứng triết học. Thiếu cơ sở triết học này, đức tin tôn giáo sẽ khó 
đứng vững, mà triết học hay khoa học cũng đều là sản phẩm của văn hóa, 
thuộc các lĩnh vực văn hóa. Chúng ta không thể hình dung đức tin Kitô 
giáo liệu có thể đứng vững với thời gian cả nghìn năm nếu như không 
được luận chứng bởi cả một nền thần học và triết học thời Trung cổ với 
những nhân vật tiêu biểu như Augustino, Bonaventura, Thomas Aquino, 
v.v... Mà triết học và thần học lại là sản phẩm của văn hóa tinh thần. 
Paul Tillich nhấn mạnh, nếu chấp nhận một cách nghiêm túc sự phản 
kháng đang hiện hữu chống lại tinh thần của xã hội công nghiệp, thì 
24 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2014 
 24 
chúng ta phải từ bỏ công cụ của chủ nghĩa tự nhiên (Naturalismus) và chủ 
nghĩa duy tâm cho những luận chứng thần học. Thay vào đó, chúng ta 
phải sử dụng sự phân tích thần học của tất cả tài sản trong mọi lĩnh vực 
văn hóa bao gồm cả tâm lý học chiều sâu (Tiefenpsychologie). Vấn đề 
trên không để ngỏ câu trả lời mà dành cho mọi người, nhưng không phải 
do con người đặt ra. Trong vấn đề này, chủ nghĩa hiện sinh cũng không 
thể giải đáp được, mà chỉ đưa ra hình thức cho sự giải đáp. Giáo hội phải 
gánh vác trách nhiệm giải đáp này(20). Chúng ta sẽ đề cập tới vai trò của 
Giáo hội như một tham chiếu cơ bản trong giải quyết mối quan hệ giữa 
tôn giáo và văn hóa ở phần dưới đây. 
4. Xung đột giữa tôn giáo và văn hóa: một chiều kích trong quan 
hệ tôn giáo và văn hóa 
Bên cạnh sự thống nhất, giữa tôn giáo và văn hóa cũng nảy sinh không 
ít xung đột. Xung đột tôn giáo và văn hóa được Paul Tillich đề cập ngay 
trong lúc nhấn mạnh sự thống nhất hữu cơ giữa chúng như để minh 
chứng rằng, thống nhất và xung đột là hai mặt của mối quan hệ giữa tôn 
giáo và văn hóa. Paul Tillich lý giải nguyên nhân sự xung đột giữa tôn 
giáo và văn hóa xuất phát trong một số trường hợp từ những xu hướng, 
lợi ích ngược chiều nhau của chúng. Theo đó, xung đột tôn giáo và văn 
hóa trong nhiều trường hợp là khó tránh khỏi: “Nguồn gốc những xung 
đột này là gì? Cơ sở của nó nằm cả trong tôn giáo lẫn trong văn hóa. Tôn 
giáo tiếp cận với những cái tất nhiên can hệ tới con người - những lĩnh 
vực của thần linh, lĩnh vực nền tảng và vực thẳm của mọi tồn tại, trong 
đó có cả tồn tại của mỗi chúng ta (...). Nói cách khác, tôn giáo đem lại 
những hình thức biểu cảm văn hóa (Kulturelle Form) những giá trị tuyệt 
đối, chẳng hạn như tôn giáo mang lại một luật định đặc thù nào đó. Trong 
lịch sử Kitô giáo, luật định này vẫn được gọi là pháp điển (Kanonisches 
Recht) và luật định này lại hay xung khắc với luật dân sự”(21). 
Trong khi đó, về phía văn hóa sáng tạo cũng lại có những đòi hỏi 
tương tự đối với tôn giáo và như vậy khó tránh khỏi xung đột trong nhiều 
trường hợp: “Văn hóa sáng tạo đòi hỏi những điều kiện tương tự rằng, 
bản thân nó, chứ không phải chỉ là những nội dung đặc thù của nó, phải 
có tự do bất khả xâm phạm. Chỉ có ở nơi có tự do thì ở đó mới có sáng 
tạo một cách thật sự. Không có nhà nghệ thuật nào có thể thực sự sáng 
tạo nếu như nhà nghệ thuật đó không hề có tự do (...). Cũng không có 
triết gia nào có thể sáng tạo nếu như triết gia đó không được tự mình 
Nguyễn Quang Hưng. Quan niệm của Paul Tillich 25 
 25 
chứng kiến và chiêm niệm thực tại như bản thân nó vốn có. Cũng không 
có chính trị gia nào có thể làm việc được nếu như bản thân chính khách 
đó không được luôn tạo lập ra những hình thái mới và ý tưởng mới về 
nhà nước, sống và trải nghiệm với những hình thái và ý tưởng mới được 
tạo lập này”(22). 
Paul Tillich cảnh báo những nguy cơ dễ xảy ra xung đột giữa tôn giáo 
và văn hóa: “Nhưng cũng chính dưới danh nghĩa hay nhân danh sự tự do 
này của văn hóa thì lại hay xảy ra xung đột với những phong trào tôn 
giáo nào tìm cách ngăn trở sự tự do đó. Vậy tại sao tôn giáo lại tìm cách 
ngăn trở sự tự do đó? (...). Tôi đưa ra một câu trả lời có lẽ làm mọi người 
ngạc nhiên: do sự sợ hãi. Quả đúng vậy, cũng như sợ tâm lý, chính việc 
sợ hãi sẽ tạo ra sự xâm lược và sự thù nghịch. Tương tự như vậy đối với 
tôn giáo. Cái tôn giáo lo sợ, đúng ra, những người giao giảng tôn giáo lo 
sợ mất đi chiều kích sâu xa của nó nếu như một hình thái xác định nào 
đó, một thần học nào đó, một nghệ thuật nào đó, một nền đạo đức nào đó 
bị đặt trước vành móng ngựa chịu sự phán xét của văn hóa mới được tạo 
ra này. Tương tự như vậy đối với văn hóa. Sự e ngại xuất hiện. Không 
khác gì một cơ thể sống sẽ phải đào thải khi trong mình nó xuất hiện một 
vật thể mới lạ”(23). 
Trong thực tế lịch sử, chúng ta chứng kiến xảy ra không ít xung đột 
giữa tôn giáo và văn hóa. Bất kể tôn giáo nào cũng vậy, không dễ dàng 
chấp nhận khi một văn hóa ngoại lai du nhập truyền bá cho tín đồ của tôn 
giáo đó. Ngược lại, nền văn hóa nào cũng vậy, không dễ dàng chấp nhận 
sự du nhập của một tôn giáo mới đem đến cho nó những hệ giá trị mới 
làm biến đổi căn tính của văn hóa đó. Tương tự, không ít xung đột tôn 
giáo cũng xuất phát từ xung đột các giá trị văn hóa mà chúng chuyển tải. 
Paul Tillich cảnh báo không được đồng nhất tôn giáo với văn hóa. 
Chúng là hai sự vật móc xích với nhau, nhưng không thể thay thế cho 
nhau: “Nếu chúng ta hiểu tôn giáo như một chiều kích sâu xa [của văn 
hóa - NQH] thì không nhất thiết phải đồng nhất nó với một dạng văn hóa 
đặc thù nào đó. Cả truyền thống tôn giáo thiêng liêng nhất trong tư duy, 
trong nghệ thuật, trong đạo đức, trong chính trị cũng không bao giờ là 
tuyệt đối và cũng không bao giờ có giá trị tuyệt đối cả. Mặt khác, hình 
thức của tôn giáo, ngôn ngữ của tôn giáo, sự biểu lộ của tôn giáo trong 
mọi lĩnh vực văn hóa cũng bị chi phối, chinh phục bởi luật định của 
phong trào văn hóa. Tự do của văn hóa bao giờ cũng đem lại cho tôn giáo 
26 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2014 
 26 
những hình thức biểu lộ mới mẻ. Chiều sâu của tôn giáo đem lại cho văn 
hóa một ý nghĩa bất tận. Đó là dàn hòa cơ bản cuộc xung đột, nhưng điều 
đó không có nghĩa là xung đột [giữa chúng - NQH] đã chấm dứt”(24). 
Tuy vậy, cũng không nên thổi phồng sự xung đột giữa tôn giáo và văn 
hóa tới mức triệt tiêu sự thống nhất giữa chúng. Suy cho cùng, tôn giáo 
vừa tạo ra, vừa là tiêu chí để phân loại văn hóa. Văn hóa tôn giáo chính là 
điểm giao nhau giữa tôn giáo và văn hóa. Các tôn giáo lớn tạo ra cả một 
nền văn hóa, văn minh lớn của nhân loại như văn hóa Kitô giáo, văn hóa 
Islam giáo, văn hóa Nho giáo, văn hóa Ấn Độ giáo, v.v... Thống nhất và 
xung đột là hai mặt của mối quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa: “Bản thân 
tôn giáo bao hàm trong nó cả những hình thái của văn hóa (Kulturelle 
Form) cho dù những hình thái văn hóa này có ủng hộ hay phản kháng lại 
tôn giáo đi chăng nữa. Như vậy, chúng ta lại quay trở về với điểm xuất 
phát của tôi. Tôi cần phải đề cập tới ranh giới giữa văn hóa và tôn giáo. 
Nhưng thực tế, tôi đã đề cập tới sự thống nhất, sự giao cắt nhau giữa văn 
hóa và tôn giáo rồi”(25). 
Nói một cách cụ thể hơn, chúng ta cũng không nên hiểu sự xung đột 
giữa tôn giáo và văn hóa như một cái gì đó cố định, bất biến mà thay đổi 
tùy theo từng tôn giáo và văn hóa cụ thể cũng như tùy từng giai đoạn lịch 
sử cụ thể: “Sự đối lập giữa tôn giáo và văn hóa sẽ được thu hẹp lại khi mà 
nhị nguyên luận (Dualitaet) giữa văn hóa thế tục và văn hóa tôn giáo 
được chuyển tiếp với vô số những khâu trung gian giữa chúng (...). Các 
giáo hội Tin Lành Luther chẳng hạn, đã đại diện cho một thời đại văn hóa 
đặc biệt, trong đó những gì cao cả tuyệt đối, nguyên tắc tôn giáo được 
biểu lộ thường xuyên một cách cởi mở và trực tiếp. Cả hai đều mang tính 
tôn giáo và đồng thời cũng mang tính văn hóa”(26). 
Trên đây là hai mặt của mối quan hệ đầy sống động vừa thống nhất, 
vừa đa dạng chứa đựng mâu thuẫn, xung đột giữa tôn giáo và văn hóa. 
Trong lịch sử, không ít cuộc chiến tranh tôn giáo hoặc xung đột văn hóa 
đều trực tiếp hay gián tiếp liên quan tới mối quan hệ đầy phức tạp giữa 
tôn giáo và văn hóa này. 
(Kỳ sau đăng tiếp) 
Nguyễn Quang Hưng. Quan niệm của Paul Tillich 27 
 27 
CHÚ THÍCH: 
1. Ban đầu, khi đưa ra cụm từ này, Max Weber gọi đó là “tôn giáo văn hóa”. Về 
sau, giới nghiên cứu Phương Tây mới gọi đó là “văn hóa tôn giáo”. 
2. Xem Max Weber (Bùi Văn Nam Sơn, Nguyễn Nghị, Nguyễn Tùng, Trần Hữu 
Quang dịch, 2008), Nền đạo đức Tin Lành và tinh thần chủ nghĩa tư bản, Nxb. 
Tri thức, Hà Nội; Alfred Weber (1912), Religion und Kultur, Verlegt bei Eugen 
Diederichs in Jena; Christopher Dawson (1948), Religion and Culture, Scheed 
and Ward, London; Christopher Dawson (1950), Religion and the Rise of 
Western Culture, Schedd and Ward, London. 
3. Thuật ngữ tiếng Đức Substanz (gốc từ tiếng Latin: Substantia, tiếng Anh: 
Substance) ở đây nghĩa là bản thể. Chúng ta không nên nhầm lẫn với bản thể 
luận (từ gốc tiếng Hy Lạp: Logos, tiếng Anh: Ontology) chỉ học thuyết về bản 
chất của sự vật, bản chất của tồn tại (Being). 
4. Xem Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur. Schriften zur 
Theologie der Kultur. Paul Tillich, Gesammelte Werke, Band IX, 1. Auflage, 
Evangelisches Verlagswerk Stuttgart. 
Paul Tillich sinh ra tại một ngôi làng nhỏ Starzeldel thuộc bang Brandenburg ở 
Đức trong một gia đình theo Tin Lành phái Luther; từng theo học và công tác ở 
nhiều trường đại học của Đức như Tuebingen, Halle, Breslau, Leipzig và 
Dresden. Năm 1933, khi Hitler lên nắm quyền, ông bị tước bỏ hầu hết các danh 
vị. Cùng năm đó, ông cùng gia đình di cư sang Mỹ, và từ đó, mang đồng thời cả 
hai quốc tịch Đức và Mỹ. 
5. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 360. 
6. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 94. 
7. Christopher Dawson (1951), Religion und Kultur, Verlag L. Schwann, 
Duesseldorf: 74. 
8. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 17. 
9. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 284. 
10. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 30 - 31. 
Hiểu văn hóa theo nghĩa rộng nhất của từ này khi chúng ta nói “văn hóa Việt 
Nam”, chỉ người Việt Nam tuy có những điểm khác nhau về lối sống cụ thể, về 
phong tục, tập quán vùng miền, nhưng vẫn có những nét chung về lịch sử, cội 
nguồn, cách thể hiện,v.v... không khó nhận ra, phân biệt với phương thức sống 
của các dân tộc khác. 
11. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 41. 
Ở đây, Paul Tillich sử dụng thuật ngữ vượt bỏ (Aufheben, Aufhebung) mà 
Friedrich Hegel từng hay dùng, theo tiếng Đức nghĩa là phủ định, bỏ đi cái gì 
đó, nhưng đồng thời lại giữ lại cái gì đó, nghĩa là phủ định biện chứng. 
12. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 94. 
Nghĩa gốc của từ phép biện chứng theo cách hiểu của người Hy Lạp thời Cổ đại 
chỉ nghệ thuật tranh luận để tìm ra chân lý. Đó là nghệ thuật hùng biện, chỉ ra 
điểm yếu của người tranh biện với mình và bảo vệ chính kiến của mình. Theo 
28 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2014 
 28 
người Hy Lạp thời Cổ đại, chỉ có mệnh đề nào qua tranh luận vẫn không bị bác 
bỏ mới được coi là chân lý. Đến thế kỷ XIX, Friedrich Hegel đưa ra cách hiểu 
mới, coi phép biện chứng là học thuyết về sự phát triển với hạt nhân là quy luật 
thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. Quan điểm này được các nhà mác 
xít ủng hộ và nay thịnh hành ở Việt Nam. Hiện vẫn tồn tại song song hai cách 
hiểu trên về phép biện chứng. 
13. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 94 - 95. 
14. Đây là một phương pháp được Paul Tillich mô tả trong các công trình về thần 
học hệ thống của ông gồm 6 bước với những chỉ dẫn cụ thể. Bắt đầu bằng việc 
đặt các câu hỏi căn bản nhất về ý nghĩa cuộc đời: Tôi là ai? Mục đích cơ bản 
cuộc đời này của tôi là gì? Điều gì xảy ra sau khi con người ta chết đi? Tiếp đó 
là sự giải đáp bằng sự trải nghiệm, linh nghiệm dẫn con người ta tới sự mạc khải 
của Chúa. Các bước sau của phương pháp này hướng con người những cách 
chiêm niệm về sự mạc khải. 
15. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 89. 
16. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 42. 
17. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 84. 
18. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 93. 
19. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 106. 
20. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 106 - 107. 
21. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 96 - 97. 
22. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 97. 
23. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 97 - 98. 
24. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 99. 
25. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 99. 
26. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur, sách đã dẫn: 86. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
1. Christopher Dawson (1948), Religion and Culture, Scheed and Ward, London. 
2. Christopher Dawson (1950), Religion and the Rise of Western Culture, Schedd 
and Ward, London. 
3. Samuel Hungtington (2003), Sự va chạm giữa các nền văn minh, Nxb. Lao 
động, Hà Nội. 
4. Paul Tillich (1959), Theology of Culture, Oxford University Press. 
5. Paul Tillich (1967), Die Religioese Substanz der Kultur. Schriften zur Theologie 
der Kultur. Paul Tillich, Gesammelte Werke, Band IX, 1. Auflage, 
Evangelisches Verlagswerk Stuttgart. 
6. Alfred Weber (1912), Religion und Kultur, Verlegt bei Eugen Diederichs in 
Jena. 
7. Max Weber (Bùi Văn Nam Sơn, Nguyễn Nghị, Nguyễn Tùng, Trần Hữu Quang 
dịch, 2008), Nền đạo đức Tin Lành và tinh thần chủ nghĩa tư bản, Nxb. Tri 
thức, Hà Nội. 
Nguyễn Quang Hưng. Quan niệm của Paul Tillich 29 
 29 
Abstract 
THE CONCEPTION OF PAUL TILLICH 
ON RELIGION AND CULTURE 
(Part 1) 
While Marxists considered religion as a social ideology, Paul Tillich 
(1886 - 1965), the famous philosopher and theologian, along with the pre-
sociologists and culturologists such as Max Weber, Alfred Weber and 
Christopher Dawson from the early of the 20th century, had another approach 
to religion. Their approach stressed that religion was nuclear of culture. 
From this angle, the relation between religion and other fields of social life 
has been recognized more objectively. This article puts forward and analyzes 
Paul Tillich’s conception on religion and culture in following aspects: the 
concepts of religion and culture, the relation between religion and culture, 
the unity of religion and culture, the conflict between religion and culture, 
cultural theology, and so forth. 
Key words: Paul Tillich, religion, culture, religion and culture, cultural 
theology.