Trần Đức Thảo-Cuộc đời và sự nghiệp triết học

 TRẦN ĐỨC THẢO - CUỘC ĐỜI 
VÀ SỰ NGHIỆP TRIẾT HỌC 
NGUYỄN ĐÌNH TƯỜNG* 
Giáo sư Trần Đức Thảo sinh tại xã Song 
Tháp, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh trong 
một gia đình viên chức nhỏ. Đỗ tú tài vào 
loại xuất sắc, ông vào học Trường Luật tại 
Hà Nội 1 năm; sau đó sang Pháp chuẩn bị 
dự thi vào Trường Cao Đẳng Sư phạm phố 
d’Ulm. Đây là trường nổi tiếng của nền 
giáo dục Đại học Pháp, mà người Việt 
Nam du học thời kỳ ấy không mấy người 
được vào học. Năm 1939, Trần Đức Thảo 
thi đỗ cao vào trường này. Ba năm sau, ông 
thi tốt nghiệp đạt thủ khoa, nhận bằng Cử 
nhân với đề tài Phương pháp hiện tượng 
học của Husserl. * 
Năm 1942 - 1943, Trần Đức Thảo học 
và đạt bằng Thạc sĩ Triết học loại hạng 
nhất, lúc đó ông mới 26 tuổi. Trong thời kỳ 
này, một số tờ báo ở Pháp và Đông Dương 
đã đăng thông tin này và coi đó là sự kiện 
nổi bật về một tài năng thiên phú. Năm 
1943 – 1944, Trần Đức Thảo đăng ký viết 
luận án tiến sĩ với đề tài Phương pháp hiện 
tượng học Husserl tại Trường Sư phạm 
phố d’Ulm. 
Trước năm 1944, nước Pháp và nhiều 
nước khác ở Châu Âu chịu sự thống trị của 
phát xít Đức. Lúc này ảnh hưởng của triết 
học Đức, đặc biệt là triết học I.Kant, Hegel 
và Husserl, đối với giới triết học phương 
Tây nói chung và triết học Pháp nói riêng 
vẫn còn rất lớn. Thông qua việc nghiên cứu 
những đại biểu này, người ta mong muốn 
* Phó giáo sư, tiến sỹ, Viện Triết học. 
giải quyết cuộc khủng hoảng về mặt đời 
sống tinh thần, cũng như khôi phục những 
giá trị tự do, dân chủ của người phương 
Tây. Người hướng dẫn Trần Đức Thảo đọc 
triết học Husserl là Giáo sư Jean Cavaillés 
cũng tham gia kháng chiến chống phát xít. 
Tất cả những sự kiện chính trị, xã hội, văn 
hoá, khoa học trong thời kỳ này đã ảnh 
hưởng sâu sắc đến tư tưởng, lập trường và 
chọn hướng đi sau này của nhà triết học 
Việt Nam trẻ tuổi Trần Đức Thảo. 
Sau khi nước Pháp giải phóng năm 
1944, Trần Đức Thảo được cử làm báo cáo 
viên chính trị tại Đại hội Kiều bào Đông 
Dương ở nước này. Trong Đại hội này, ông 
đã trình bày cương lĩnh thiết lập nền dân 
chủ ở Đông Dương. Cũng tại đây, Trần 
Đức Thảo đã được bầu là Uỷ viên của 
Tổng Liên đoàn người Đông Dương ở 
Pháp và phụ trách nghiên cứu những vấn 
đề chính trị. 
Chiến tranh thế giới lần thứ 2 kết thúc, 
Cách mạng Tháng Tám thành công, Trần 
Đức Thảo tham gia tích cực vào các hoạt 
động yêu nước nhằm ủng hộ Việt Minh và 
Chính phủ Hồ Chí Minh. Với tinh thần yêu 
nước đó, tháng 10/1945, ông và 50 kiều 
bào ở Pháp bị nhà cầm quyền bắt giam về 
các tội gọi là “vi phạm an ninh Nhà nước”. 
Sau khi ra tù, đầu năm 1946, vì những hoạt 
động yêu nước và tư tưởng chống lại chính 
sách xâm lược thuộc địa của thực dân 
Pháp, Trần Đức Thảo đã bị Giáo sư Emille 
Bréhier từ chối hướng dẫn luận án tiến sĩ. 
Trần Đức Thảo - Cuộc đời và sự nghiệp 
77
Nhưng vị giáo sư này cũng phải thốt lên về 
con người không cùng quan điểm: “Ôi, 
một con người tuyệt diệu, hãy chào anh ta 
bằng ngả mũ và cúi đầu”. Tuy nhiên, 
những gì Trần Đức Thảo đã chứng kiến 
trong các lĩnh vực chính trị, xã hội, khoa 
học, văn hoá vào những năm tháng học tập, 
nghiên cứu và hoạt động thực tiễn tại Pháp, 
đặc biệt là 3 tháng nằm trong tù giam đã 
khiến ông thấm thía nhiều điều, trong đó 
phải kể đến hướng đi quyết định số phận 
của mình sau này. 
Cuối năm 1951, Trần Đức Thảo trở về 
Việt Nam theo con đường từ Paris - 
London - Praha - Moskva - Bắc Kinh, rồi 
đến Tân Trào, bỏ lại sau lưng một nước 
Pháp với thủ đô Paris tráng lệ với bao 
nhiêu kỷ niệm, hoài bão, ước mơ, với một 
tương lai sáng lạn, hứa hẹn cho một tài 
năng triết học đang bừng sáng. 
Trong những năm tháng chiến tranh 
gian khổ ở Việt Nam, Trần Đức Thảo công 
tác trong ngành giáo dục. Ông trở thành 
Giáo sư Đại học ở chiến khu và làm việc 
tại Văn phòng Tổng Bí thư, dịch các tác 
phẩm của đồng chí Trường Chinh ra tiếng 
Pháp. Sau ngày hoà bình lập lại, ông được 
cử làm Ủy viên Ban Sử - Địa - Văn, (tiền 
thân của Viện Hàn lâm khoa học xã hội 
Việt Nam ngày nay), Phó Giám đốc 
Trường Đại học Sư phạm Văn Khoa, rồi 
làm Chủ nhiệm khoa Sử và trở thành Giáo 
sư lịch sử triết học của Trường Đại học 
Tổng hợp Hà Nội. Trong thời kỳ 1958 - 
1973, Trần Đức Thảo đã tập trung nghiên 
cứu những tác phẩm kinh điển của chủ 
nghĩa Mác - Lênin và tham gia dịch các tác 
phẩm đó cho Nhà xuất bản Sự thật (nay là 
Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật) 
và trở thành chuyên viên Cao cấp của Nhà 
xuất bản này. 
Sơ lược qua quá trình học tập, nghiên 
cứu, cũng như qua những mốc hoạt động 
thực tiễn trong những năm tháng ở Pháp và 
sau này ở Việt Nam, chúng ta có thể thấy 
được nguyên do đã làm cho nhà triết học 
trẻ tuổi Trần Đức Thảo thay đổi hướng 
nghiên cứu triết học của mình, từ chủ nghĩa 
duy tâm đến chủ nghĩa hiện sinh và trở về 
với chủ nghĩa Mác - Lênin, nguyên do 
Trần Đức Thảo đã từ bỏ cuộc sống ở một 
đất nước văn minh, giàu có, hứa hẹn một 
tương lai sáng lạn cho tài năng triết học trẻ 
như ông đâm chồi nảy lộc để trở về quê 
hương Việt Nam trong những tháng năm 
vô cùng khó khăn không chỉ về mặt kinh 
tế, mà còn cho cả hướng phát triển trong 
lĩnh vực khoa học, văn hoá, đặc biệt là 
ngành triết học. 
Có thể cắt nghĩa trước hết, đó là lòng 
yêu quê hương, đất nước nồng nàn, là sự 
căm ghét chính sách xâm lược thuộc địa 
của thực dân Pháp trào dâng trong ý thức 
và tâm hồn của chàng trí thức trẻ Trần Đức 
Thảo. Đó còn là tư tưởng yêu tự do, độc 
lập, dân chủ đã sớm nẩy nở trong nhà triết 
học tưởng chừng như chỉ biết đến một thứ 
triết học mà thôi. Hơn nữa, trong những 
năm tháng suy tư, đắm mình vào dòng triết 
học trừu tượng, tư biện kiểu Hegel, 
Husserl Trần Đức Thảo đã kịp nhận thấy 
những hạn chế, ngõ cụt của các học thuyết 
này khi vận dụng vào cuộc sống thực tiễn 
 đang thay đổi từng ngày. Phải chăng từ đó 
đã hướng ông đến với chủ nghĩa Mác - 
Lênin với phép biện chứng duy vật sống 
động và chủ nghĩa duy vật lịch sử mà nhà 
triết học trẻ tuổi mong muốn dâng hiến 
cuộc đời của mình sau này? 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2013 
78
Có thể nói, Trần Đức Thảo là nhà triết 
học Việt Nam đầu tiên sớm nghiên cứu 
triết học phương Tây một cách khá đầy đủ, 
hệ thống và sâu sắc. 
Sự nghiệp sáng tạo của Trần Đức Thảo 
để lại không nhiều tác phẩm. Nhưng thông 
qua những đứa con tinh thần mà ông có 
được, chúng ta phần nào nhận biết sự tư 
duy thông minh, kiến thức uyên bác và tư 
chất triết học bẩm sinh của ông. 
Từ khi tốt nghiệp Cử nhân triết học 
đến thời kỳ học và đạt bằng Thạc sĩ, cũng 
như nghiên cứu sinh tại Trường Sư phạm 
phố d’Ulm, Trần Đức Thảo đã là một 
chuyên gia nghiên cứu về Husserl (nhà 
triết học Đức, người sáng lập Hiện tượng 
học - một trường phái triết học nổi tiếng 
ở thế kỷ XX). 
Tháng 10/1945, Trần Đức Thảo bị nhà 
cầm quyền thực dân Pháp bắt giam vì tư 
tưởng chống lại chính sách thực dân. Trong 
3 tháng ở tù, Trần Đức Thảo đã dành thời 
gian rỗi này để kiểm tra lại nhận thức của 
mình về Hiện tượng học. Theo lời tự thuật 
của ông, chính hoàn cảnh khách quan khi 
ông bị tù đày, cùng với sự đối kháng mạnh 
mẽ giữa dân tộc thuộc địa và chủ nghĩa đế 
quốc, đã hướng ông đến con đường của 
chủ nghĩa Mác - Lênin. Kết quả của sự 
định hướng này là tác phẩm Hiện tượng 
học và Chủ nghĩa duy vật biện chứng (xuất 
bản năm 1951). 
Tháng 9/1948, Trần Đức Thảo đã cho 
đăng bài báo về “Hiện tượng học của tinh 
thần và nội dung hiện thực của nó” trên 
Tạp chí Les Temps Modernes của Pháp. 
Theo ông, bài báo đó đã giúp ông giải 
thoát khỏi quan điểm duy tâm của 
Husserl và là cái cầu nối đưa ông đi từ 
Hiện tượng học Hegel đến với chủ nghĩa 
duy vật biện chứng. 
Một trong những sự kiện đáng chú ý 
nhất về sự nghiệp sáng tạo của Trần Đức 
Thảo, đó là 5 cuộc đối thoại có ghi tốc ký 
của ông với Jean-Paul Sartre (triết gia hiện 
sinh lừng danh của nước Pháp) về chủ 
nghĩa Mác và chủ nghĩa hiện sinh. Theo 
J.P.Sartre, chủ nghĩa Mác chỉ có ảnh 
hưởng trong một chừng mực nào đó đối 
với những vấn đề xã hội, còn chủ nghĩa 
hiện sinh mới có giá trị về mặt triết học. 
Tuy nhiên, Trần Đức Thảo cho rằng, 
J.P.Sartre không thấy được giá trị của chủ 
nghĩa Mác về mặt chính trị và lịch sử - xã 
hội. Hơn nữa, ông ta cũng không hiểu nó 
một cách nghiêm túc. Theo dư luận chung, 
kết thúc cuộc đối thoại này ưu thế nghiêng 
về Trần Đức Thảo. Theo ông, những cuộc 
đối thoại ấy đã dứt điểm sự đoạn tuyệt của 
ông với chủ nghĩa hiện sinh. Tác phẩm 
“Hiện tượng học và chủ nghĩa duy vật biện 
chứng” của Trần Đức Thảo được Nhà xuất 
bản Minh Tâm phát hành tháng 8/1951. 
Tác phẩm này đã đánh dấu sự chuyển biến 
của ông từ Hiện tượng học đến chủ nghĩa 
duy vật biện chứng. Với sự khiêm tốn của 
mình, Trần Đức Thảo cho rằng, ông mới 
chỉ đạt tới ngưỡng cửa của chủ nghĩa Mác. 
Tuy nhiên, có thể nói, tác phẩm triết học 
đầu tiên xuất hiện tại nước ngoài của nhà 
triết học trẻ tuổi Trần Đức Thảo đã tạo nên 
sự kiện lớn trong giới triết học Pháp lúc 
bấy giờ. Theo Bernard và Dorothee 
Rousset viết trong Từ điển các nhà triết 
học được Nhà xuất bản Đại học Pháp in 
năm 1984, thì cuốn sách này của Trần Đức 
Thảo là “một tác phẩm gây “sửng sốt” mà 
tính táo bạo trong cách nhìn và sự sáng tỏ 
trong cách diễn đạt đã nhanh chóng được 
coi là “kinh điển” Cuốn sách đóng vai 
Trần Đức Thảo - Cuộc đời và sự nghiệp 
79
trò quan trọng trong việc đào luyện nhiều 
nhà triết học trẻ”. Đặc biệt đối với Trần 
Đức Thảo thì ít nhất những quan điểm 
được khẳng định rõ ràng trên phương diện 
triết học ở trong tác phẩm này đủ đưa ông 
đến quyết định trở về Việt Nam. Hơn nữa, 
đây là dịp để Trần Đức Thảo gắn cuộc 
sống với triết học, thực hiện về mặt lí luận 
trong cuốn sách của ông. 
Cuối năm 1951, Trần Đức Thảo trở về 
Việt Nam. Trong giai đoạn từ năm 1955 
đến 1958, ông là Giáo sư giảng dạy lịch sử 
triết học. Năm 1995, những bài giảng này 
của ông được tập hợp lại thành cuốn Lịch 
sử tư tưởng trước Mác. 
Từ năm 1958 đến 1961, Trần Đức Thảo 
tập trung nghiên cứu những tác phẩm kinh 
điển của chủ nghĩa Mác - Lênin. 
Từ 1961 đến 1973, ông tham gia dịch 
các tác phẩm của C. Mác và Ph. Ăngghen 
cho Nhà xuất bản Sự thật. 
Đối với báo chí Pháp, Trần Đức Thảo 
không chỉ là một cộng tác viên khá quen 
thuộc, mà còn là cây bút sắc sảo. Năm 
1965, ông đã cho công bố bài “Hạt nhân 
duy lý của phép biện chứng Hegel” đăng 
trên Tạp chí La Pensée (Tư tưởng). Năm 
1984, cũng trên Tạp chí này, ông cho đăng 
bài “Phép biện chứng lôgic trong sự hình 
thành của Tư bản”. Những bài này được 
bạn đọc ở nước ngoài hoan nghênh và 
khen ngợi. 
Năm 1973, Trần Đức Thảo đã cho ra đời 
cuốn sách thứ hai cũng có giá trị lý luận 
cao về phương diện triết học là “Khảo cứu 
về nguồn gốc ngôn ngữ và nguồn gốc ý 
thức” do Nhà xuất bản Khoa học xã hội 
Paris ấn hành. Qua tác phẩm này, ông 
nghiên cứu nguồn gốc của ý thức và ngôn 
ngữ để khẳng định luận điểm quan trọng 
của C. Mác về vai trò của ngôn ngữ và lao 
động xã hội đối với sự hình thành ý thức, 
về quan hệ sản xuất; hơn nữa là về sự phản 
bác lại quan điểm phủ định bản chất con 
người nói chung. Như vậy, qua cuốn sách 
này, Trần Đức Thảo đã thực hiện được một 
bước chuyển từ chủ nghĩa duy vật biện 
chứng đến chủ nghĩa duy vật lịch sử. Phải 
nói rằng, ảnh hưởng của cuốn sách này 
trong giới nghiên cứu triết học cũng khá 
lớn. Ngoài Pháp, một số nhà xuất bản ở các 
nước khác đã cho dịch và in lại bằng tiếng 
nước họ. Ngoài ra, 4 trường đại học ở 
Pháp, Mỹ và Canada đã đưa vào giới thiệu 
trong các câu lạc bộ học thuật. 
Năm 1988, Trần Đức Thảo cho xuất bản 
tác phẩm “Vấn đề con người và chủ nghĩa 
lý luận không có con người”. Đây là cuốn 
sách triết học đầu tiên nói về con người 
được xuất bản ở Việt Nam và là cuốn sách 
thứ hai được ông viết bằng tiếng Việt sau 
cuốn Triết lý đi về đâu? được ra mắt năm 
1950. Cuốn sách này cũng đã gây được sự 
quan tâm đặc biệt trong giới nghiên cứu 
khoa học xã hội và nhân văn bởi một tư 
duy sâu sắc, nghiêm túc về những vấn đề lí 
luận có quan hệ đến sự lập luận, lí giải các 
hiện tượng xã hội trong một giai đoạn lịch 
sử mới. Trong cuốn sách, bằng lập luận 
khoa học, ông đã đề cao con người và dành 
cho nó một vị trí xứng đáng là trung tâm 
của xã hội. Đồng thời, ông đã phê phán 
mạnh mẽ “Chủ nghĩa lí luận không có con 
người”, bác bỏ quan điểm phủ định con 
người theo nghĩa chung và “quá trình 
không có chủ thể”. Hơn nữa, ông phê phán 
kịch liệt những khuynh hướng theo chủ 
nghĩa xã hội không tưởng, chủ nghĩa xã hội 
cơ hội, vị kỷ cá nhân, vị kỷ dân tộc Từ 
đó, ông cho rằng, chỉ có chủ nghĩa xã hội 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2013 
80
khoa học của C. Mác và Ph. Ăngghen mới 
nhằm giải phóng toàn diện con người. 
Ngoài ra cuốn sách này được Trần Đức 
Thảo viết ra nhằm để phản bác lại những ai 
muốn kết hợp chủ nghĩa Mác với chủ 
nghĩa cấu trúc và trên cơ sở đó, ông khẳng 
định đổi mới là yêu cầu cấp thiết của cách 
mạng, là phương sách cơ bản để thực hiện 
một cách có hiệu quả Nghị quyết của Đại 
hội Đảng khoá VI. Ở đây đã thể hiện tư 
tưởng biện chứng và tầm suy nghĩ mang 
tính chiến lược của ông về định hướng cho 
sự phát triển xã hội Việt Nam; đồng thời, 
ông mong muốn bảo vệ sự thuần nhất của 
triết học Mác - Lênin. 
Cuốn Lịch sử tư tưởng trước Mác của 
Giáo sư Trần Đức Thảo được Nhà xuất bản 
Khoa học xã hội xuất bản năm 1995. Cuốn 
sách này là tập bài giảng của ông tại 
Trường Đại học Sư phạm Văn Khoa và 
Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội trong 
những năm 1955 - 1958. Trong thời kỳ 
này, các trường đại học ở nước ta, về 
ngành khoa học xã hội và nhân văn, cơ bản 
vẫn chưa có giáo trình lịch sử triết học. Vì 
vậy, cuốn sách của ông ra đời có một ý 
nghĩa lí luận hết sức to lớn đối với việc 
nghiên cứu lịch sử triết học nói chung và 
lịch sử triết học phương Tây trước Mác nói 
riêng. Trong cuốn sách, Trần Đức Thảo đã 
lần lượt trình bày và phân tích tư tưởng 
triết học Hy Lạp cổ đại, tư tưởng Trung 
Hoa cổ đại, Tư tưởng Trung cổ, văn hoá 
Phục hưng và cải tổ tôn giáo, triết học Tây 
Âu thế kỷ XVII - XVIII và triết học Cổ 
điển Đức với một tư duy sắc sảo và kiến 
thức uyên bác. 
Bản thảo cuối cùng mà Giáo sư Trần 
Đức Thảo đang hoàn thành tại Paris là 
“Lôgic của thực tại sống động”. Trong tác 
phẩm này ông đã đứng trên lập trường của 
chủ nghĩa Mác-Lênin và tư duy đổi mới để 
phân tích và luận giải tính tất yếu của mọi 
sự kiện thay đổi một cách nhanh chóng và 
bất ngờ của hiện thực sống động. Tất cả sự 
phân tích này đã thể hiện một tư duy sâu 
sắc và đầy chất trí tuệ. Năm 1992, ông 
sang Pháp trị bệnh và lấy thêm tư liệu cho 
công trình mà ông đang thực hiện, nhưng 
cuốn sách chưa ra đời thì ông lâm bệnh 
nặng và vĩnh viễn ra đi vào ngày 
14/4/1993, để lại phía sau những tư tưởng 
đang ấp ủ, những công trình dang dở và 
một sự nghiệp nghiên cứu triết học lớn lao. 
Có thể nói rằng, quá trình nghiên cứu 
triết học của Giáo sư Trần Đức Thảo là đi 
từ Hiện tượng luận của Husserl sang chủ 
nghĩa Hiện sinh, rồi đến chủ nghĩa duy vật 
biện chứng và cuối cùng đạt tới chủ nghĩa 
duy vật lịch sử. Ông đã từ khuynh hướng 
triết học nổi tiếng của thế kỷ XX để đi sâu 
nghiên cứu triết học Mác - Lênin và đã 
phát hiện những cơ sở lí luận để giải thích 
mọi hiện tượng, phương pháp tiếp cận chân 
lí và vận dụng vào cuộc sống. Không nghi 
ngờ gì nữa, Giáo sư Trần Đức Thảo là nhà 
triết học đã tìm hiểu một cách sâu sắc triết 
học Mác- Lênin và hơn thế nữa ông còn là 
người ủng hộ và trung thành với triết học 
đó. Những tác phẩm của ông được đăng 
trên các tạp chí triết học của Pháp và được 
dịch ra các tiếng như Đức, Tây Ban Nha, 
Anh, Hungari, Nhật Bản và được tiếp 
nhận ở một số trường đại học trên thế giới. 
Trong lời giới thiệu cuốn “Nghiên cứu 
nguồn gốc của ý thức và ngôn ngữ” của 
ông, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Paris 
viết rằng, tư tưởng của triết gia Trần Đức 
Thảo đã ghi dấu ấn quan trọng đến tinh 
thần của cả thế hệ tri thức sinh viên Pháp 
những năm 1950. Không phải ngẫu nhiên 
Trần Đức Thảo - Cuộc đời và sự nghiệp 
81
mà trong Từ điển các nhà triết học (do Nhà 
xuất bản Đại học Pháp in năm 1984), một 
công trình đồ sộ nhằm giới thiệu thân thế 
và sự nghiệp các nhà triết học có tên tuổi 
trên thế giới từ thời kỳ cổ đại đến cuối thế 
kỷ XX, có những tên tuổi chỉ được ghi 
dăm ba dòng, nhưng Giáo sư Trần Đức 
Thảo thì được dành tới ba trang. 
Từ bỏ cuộc sống phồn hoa, tráng lệ đầy 
tương lai hứa hẹn cho sự nghiệp khoa học 
của mình, Trần Đức Thảo đã trở về Tổ 
quốc Việt Nam để cống hiến cho đất nước, 
Ông thực sự muốn “làm cho cuộc sống 
nhất trí với triết học”. Vì vậy, ông đã hoà 
mình vào cuộc sống đầy khó khăn lúc bấy 
giờ để tìm hiểu, giải quyết những vấn đề lí 
luận và thực tiễn mà xã hội đặt ra. Giữa 
triết học kinh viện và cuộc đời thực có một 
khoảng cách khá lớn. Nhưng Trần Đức 
Thảo đã biến mình thành nhà triết học nhập 
thế và thực tế, ông được coi như nhà triết 
học xuất sắc nhất của Việt Nam thế kỷ XX 
(ông đã được Nhà nước trao tặng Giải 
thưởng Hồ Chí Minh đợt 3 và Huân 
chương Độc lập hạng Hai). Với thế giới, 
đặc biệt là Pháp, Giáo sư Trần Đức Thảo 
được đánh giá như một nhà triết học nổi 
tiếng. Tuy nhiên, do những yếu tố khách 
quan và chủ quan, các công trình khoa học 
của ông còn ít được mọi người biết đến. Vì 
vậy cần tổ chức công bố và giới thiệu rộng 
rãi các tác phẩm của ông. 
_________________ 
Tài liệu tham khảo 
1. Trần Đức Thảo, 2006. Triết gia lữ hành. Nxb. 
Đại học Quốc gia Hà Nội. 
2. Trần Đức Thảo, 1995. Lịch sử tư tưởng trước 
Marx. Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 
3. Trần Đức Thảo, 1996. Tìm cội nguồn ngôn ngữ 
và ý thức. Nxb. Văn hóa thông tin. 
4. Trần Đức Thảo, 1989. Vấn đề con người và chủ 
nghĩa lý luận không có con người. Nxb. TP. Hồ 
Chí Minh. 
5. Trần Đức Thảo, 2004. Sự hình thành con người. 
Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội. 
6. Trần Đức Thảo, 2004. Hiện tượng học và chủ 
nghĩa duy vật biện chứng. Nxb. Đại học Quốc gia 
Hà Nội.