Những địa danh và di tích liên quan đến sông An Cựu ở khu vực Huế

24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
NHỮNG ĐỊA DANH VÀ DI TÍCH 
LIÊN QUAN ĐẾN SÔNG AN CỰU Ở KHU VỰC HUẾ
 Lê Nguyễn Lưu*
 Nguyễn Công Trí**
I. Danh xưng con sông và những địa danh liên quan
Đoạn Sông Hương chảy qua Kinh Thành Huế có những chi lưu và phụ lưu. 
Bên hữu ngạn gần ga Huế mở một chi lưu: sông An Cựu, từ thế kỷ XVIII trở về 
trước còn gọi là sông Phủ Cam, nhà Nguyễn bắt đầu gọi là sông Lợi Nông.
1. Tên sông An Cựu
Tên cổ nhất là sông An Cựu, đơn giản vì nó chảy qua làng An Cựu, một làng 
vào hạng cổ nhất của tỉnh Thừa Thiên Huế.
Làng An Cựu đều có tên trong các tác phẩm địa phương chí cổ (Ô Châu cận 
lục thế kỷ XVI, Phủ biên tạp lục thế kỷ XVIII, Đồng Khánh địa dư chí thế kỷ XIX), 
thuộc đơn vị xã. Xã An Cựu nằm về phía đông nam đối với trung tâm thành phố 
Huế, địa bàn vốn rất rộng, trước thế kỷ XVI thuộc huyện Kim Trà; từ năm 1570, 
thuộc tổng Vĩ Dã, huyện Hương Trà. Sách Ô Châu cận lục (bản sao của Tàng Cổ 
Viện) ở mục Phong tục tổng luận, Dương Văn An viết: 安舊芳筵細細茶烹於玉蕊 
An Cựu phương diên, tế tế trà phanh ư ngọc nhụy (An Cựu mừng xuân, trà ngọc 
nhụy thơm tho có tiếng),(1) ở mục liệt kê danh sách lại chép nhầm ra An Bạc (chữ 
Hán 泊 Bạc gần giống với chữ 旧 Cựu viết rẻ). Đến đầu thế kỷ XIX, theo địa bạ, xã 
An Cựu vẫn thuộc tổng Vĩ Dã, huyện Hương Trà, đông giáp đất các xã Vân Thê, 
Vân Dương, Thanh Tuyền, Thần Phù, Lang Xá, Phú Xuân, Dương Phẩm; tây giáp 
đất các xã Vĩ Dã Thượng, Dương Xuân, Cư Chánh, Châu Chử, Thần Phù; nam và 
bắc giáp thôn Xuân Hòa (huyện Phú Vang), toàn diện tích gần 1650 mẫu 3 sào 5 
thước 4 tấc 2 phân; từ năm 1835, xã An Cựu thuộc tổng An Cựu, huyện Hương 
Thủy. Về sau được chia làm hai bộ phận, gọi là An Cựu Đông và An Cựu Tây. An 
Cựu Đông kéo từ vùng giáp Chợ Cống đến đường Thiên lý (quốc lộ 1A), gồm 
năm thôn (Nhất Đông... Ngũ Đông); An Cựu Tây tiếp theo lên đến tận vùng chùa 
Thiền Tông (Thuyền Tôn), cũng gồm năm thôn (Nhất Tây... Ngũ Tây). Từ Cách 
mạng tháng Tám 1945 thành công, thuộc xã An Thủy, huyện Hương Thủy; từ năm 
1958, trở thành xã Thủy An, quận Hương Thủy; từ năm 1975, vẫn là xã Thủy An, 
* Thành phố Huế.
** Hội viên Hội Khoa học Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh.
25Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
huyện Hương Thủy (từ năm 1977 là huyện Hương Phú); năm 1981, xã Thủy An 
thuộc thành phố Huế; năm 1983, cắt bớt phần đất lập các phường An Cựu, Phước 
Vĩnh, Phú Hội. Ngày nay, làng An Cựu cổ không còn nữa, đất đai bị chia vào các 
phường xã khác như Phú Hội, Phú Nhuận, xã Thủy An; nay xã Thủy An tách thành 
hai phường An Đông, An Tây (hai phường này cũng là An Cựu Đông, An Cựu Tây 
cũ, chiếm phần lớn diện tích xã An Cựu cổ), nhưng vẫn còn đó ngôi đình An Cựu, 
chợ An Cựu, cầu An Cựu và sông An Cựu “nắng đục mưa trong”.
An Cựu cũng là một trong những làng văn hiến của châu Hóa xưa. Dương 
Văn An đã ghi nhận một ông họ Hồ (không rõ tên) xuất thân giám sinh, làm đến 
chức Hiến sát phó sứ đạo Quảng Nam, có tiếng giỏi chính sự, thường gọi tắt là Hồ 
Hiến Phó. Đến thế kỷ XVII - XVIII, một chi họ Nguyễn Khoa nhập tịch, người đầu 
tiên là Bảng Trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm, tác giả sách Nam triều công nghiệp 
diễn chí. Theo truyền ngôn, vì ông có công giúp dân làng thu hồi phần đất bị lân 
hương lấn chiếm, và tổ chức khai hoang thêm vùng Phát Lác, nên các cụ chức sắc 
mời ông đến ở; về sau nữa, họ này lại phân cư, nhánh trưởng dời sang xã Vĩ Dã 
lập cơ nghiệp. Ông được làng thờ như một tiên hiền cùng Hồ Hiến Phó và Khoa 
Bảng hầu Trần Lộc... Giai đoạn cận đại, An Cựu là quê hương của nữ danh cầm 
Đẩu Nương (chưa rõ tên thật), được Tùng Thiện Vương mến tài và triều đình nhà 
Nguyễn sắc phong thần, cũng được thờ tại đình. Đến hiện đại thì có nhà bác học 
Đặng Văn Ngữ, người đóng góp rất lớn cho nền y học Việt Nam.
Chứng tích còn lại của làng An Cựu là ngôi đình làng đồ sộ, hiện tọa lạc phía 
đông cách quốc lộ 1A khoảng bốn trăm mét, bên con đường nhỏ rẽ vào chỗ dưới 
“Ngoẹo Dàng Xay” thuộc phường An Cựu. Không ai rõ đình được xây dựng bắt 
đầu từ niên điểm nào của thế kỷ XVI, nhưng tôn tạo thời Tự Đức (1848-1883) và 
trùng tu những năm 1906, 1957, 1970. Vì làng quá rộng, trải qua nhiều đợt phân 
chia đất đai, nên giấy tờ cổ bị thất tán, ngôi đình cũng rơi vào số phận hoang phế, 
mãi đến gần đây mới được các bô lão gốc xã An Cựu lưu ý chăm sóc, nhưng “lực 
bất tòng tâm”, có đình mà không có làng, không có dân, tình trạng vẫn chưa cải tạo 
được mấy. Ngôi đình nằm trong khuôn viên rộng chừng 500m2, thế đất hơi thấp, dễ 
bị ngập nước khi mưa to, vốn nằm giữa cánh đồng với vài cụm cư dân, mặt hướng 
về phía tây, nhìn ra quốc lộ 1A, không có la thành. Sau bốn trụ biểu cao nề câu đối 
hai mặt trong ngoài là khu sân hình chữ nhật khá rộng, nhưng mang vẻ tiêu điều. 
Ngôi đình dài và thấp. Tiền đường kiểu nhà vỏ cua, mái đúc giả ngói âm dương, 
dài 14m, rộng 3m (diện tích nền 42m2). Bức hoành phi khắc bốn đại tự 孝義可嘉 
Hiếu nghĩa khả gia, lạc khoản đề sắc tứ năm Khải Định thứ tư (1919). Chính điện 
ba gian hai chái, dài 14m, rộng 6m (diện tích nền 84m2), kiểu nhà rường, kết cấu 
gỗ, có cửa bàn khoa “thượng song hạ bản” thông mặt trước. Các dãy cột lớn bị mối 
mọt, hư hỏng nghiêm trọng; các án thờ cũng không còn nguyên vẹn, chỉ các thần 
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
vị vẫn khá đầy đủ. Bức hoành phi treo trên gian giữa khắc bốn đại tự 永安舊址 
Vĩnh an cựu chỉ. Liễn đối đã mất hết (chúng tôi được biết có người đã sao chép lại 
đầy đủ, nhưng chưa tìm ra địa chỉ của người ấy). Các sắc phong thần hiện còn, gửi 
ở Thất Tộc từ đường (nhà thờ bảy họ, tức miếu Khai Canh ở đường Hùng Vương, 
gần chợ An Cựu), tập chúc văn và địa bạ thời Bảo Đại thì do tư nhân giữ gìn bảo quản. 
Xem danh hiệu thần kỳ trong bài văn tế và trên bài vị, ta thấy nhiều nhân 
thần, người có công trạng, chức tước ở địa phương, gốc tích rõ ràng hay mù mịt, 
như Hiến sát phó sứ Hồ đại lang tướng quân, Trần quý công, Địch Nghị Mai quý 
phủ, Thục phu nhân (Đẩu Nương), Bảng Trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm, Phi Vận 
tướng quân, Cao Các Quảng Độ, Đại càn Quốc gia Tứ vị Thánh nương...(2) 
Triều Nguyễn rất quan tâm đến sông An Cựu, bởi vì xã An Cựu và các xã phụ 
cận là nơi có những cánh đồng lúa tốt vào bậc nhất vùng kinh kỳ, đặc biệt nhất là 
loại “gạo de” đã đi vào ca dao: “Tôm rằn bóc vỏ bỏ đuôi / Gạo de An Cựu mà nuôi 
mẹ già”. Trong ẩm thực cung đình Huế, ngoài cỗ bàn cúng tế, thì quan trọng hàng 
đầu là ngự thiện, tức món ăn dành riêng cho vua, được gọi kèm từ “ngự”, như “đậu 
ngự”, “chuối ngự”, trong đó có “gạo ngự”. Chúng tôi chưa thấy sách nào, mục nào 
chép kỹ các thức ăn của vua ngoài tục truyền “gạo ngự” lấy từ giống lúa đặc biệt 
trồng ở cánh đồng An Cựu xưa, gọi là “gạo de An Cựu”. Ta không biết đích xác 
gạo de được lấy giống từ đâu và triều đình thu nạp từ bao giờ, nhưng ngay cuối 
thế kỷ XVIII, đã được Lê Quý Đôn kể đến trong Phủ biên tạp lục: “Có thứ là lúa 
nhé, hợp với ruộng cao, hột nhỏ mà dài, rất thơm, nửa tháng 10 cấy, nửa tháng ba 
gặt”,(3) và mãi đến đầu thế kỷ XX vẫn còn. Sử chép tháng 8 năm Mậu Ngọ, Khải 
Định 3 (1918), “Lại trích gạo thơm thu được ở mười mẫu ruộng xã An Cựu hàng 
Đình làng An Cựu hiện nay. Dù đã được xếp hạng là Di tích lịch sử cách mạng cấp tỉnh 
từ năm 2008, nhưng do thiếu nguồn lực tu bổ nên ngôi đình bị xuống cấp thảm hại. 
Ảnh: Đinh Văn, tháng 1/2019.
Hai mốc đá ruộng hương canh được gia đình bà 
Phan Thị Hoạt tìm thấy trên cánh đồng An Cựu và 
đưa về để tại nhà riêng, sau đó gia đình bà Hoạt đã 
hiến tặng cho Bảo tàng Văn hóa Huế. 
Ảnh: Trần Đình Hằng.
Đàn Tiên Nông làng An Cựu ở thôn Nhất Đông, nằm trên đường Võ Nguyên Giáp, 
trong khuôn viên khu đô thị Phú Mỹ An. Ảnh: Đinh Văn, chụp tháng 1/2019.
năm để tiến cung; (ruộng xã An Cựu Thừa Thiên sản xuất gạo có mùi thơm, trong 
niên hiệu Tự Đức chuẩn trích 10 mẫu, lại chước trừ sưu sai cho 50 người cày cấy, 
hàng năm đệ nạp gạo thơm cho Thương trường chuyển tiến nạp vào đại nội. Đến 
năm Đồng Khánh thứ ba vẫn giữ lệ cũ, năm Thành Thái thứ 10 đình bãi, đến lúc 
ấy lại khôi phục lệ cũ trích thu)”.(4) Tất nhiên sản phẩm nông nghiệp này đã biến 
mất cùng với sự tiêu trầm của nhà Nguyễn và tiến trình đô thị hóa của địa phương, 
Hai mốc đá “Hương canh điền thập mẫu” hiện 
đang được bảo quản tại Bảo tàng Văn hóa Huế. 
Ảnh: Bảo tàng Văn hóa Huế.
27Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
nhưng dấu tích vẫn còn trên các cột mốc có khắc chữ Hán: “香粳田十畝 Hương 
canh điền thập mẫu” (mười mẫu ruộng hương canh) dựng trên cánh đồng làng An 
Cựu. Sách Đại Nam nhất thống chí giải thích “canh là loại gạo ít nhựa không dính”, 
và “lúa thơm (hương đạo) tục gọi lúa da vàng, thân lúa cứng, bông lúa dày, hạt thóc 
hơi dài, gạo rất trắng, nấu cơm rất thơm mềm; lại có một loại tục gọi de trắng, hạt 
thóc hơi vàng, gạo trắng và thơm, tháng 10 cấy, tháng 3 chín, ưa ruộng thấp, các 
tỉnh đều có, nhưng chỉ có lúa sản ở xã An Cựu, huyện Hương Thủy là hơn cả, cũng 
gọi là lúa hương An Cựu, hàng năm phải cống”.(5)
2. Tên sông Phủ Cam
Tên sông Phủ Cam thấy ghi trong Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, trong 
đoạn ông miêu tả toàn cảnh đô thành Phú Xuân năm 1776: “Từ năm Đinh Mão, 
Chính Hòa thứ 8 (1687) đến nay (1776) chỉ 90 năm, mà ở trên thì các phủ thờ ở 
Kim Long, giữa thì cung phủ hành lang, dưới thì nhà cửa ở phủ Ao... Ở thượng lưu 
về bờ nam có phủ Dương Xuân và phủ Cam”. Và “Ở thượng lưu và hạ lưu Chính 
dinh đều là nhà quân bày hàng như bàn cờ. Những nhà của thủy quân lại ở đối 
ngạn. Xưởng thuyền và kho thóc thì ở các xã Hà Khê, Thọ Khang trên thượng lưu. 
Còn nhà vườn của các công hầu quyền quý thì chia bày ở hai bờ phía thượng lưu 
sông Phú Xuân, cùng hai bờ sông con bên hữu phủ Cam. Ở thượng lưu hạ lưu phía 
trước Chính dinh thì chợ phố liền nhau, đều là mái ngói. Cây to bóng mát, tả hữu 
thành hàng. Thuyền buôn bán, đò dọc ngang, đi lại như mắc cửi”.(6) 
Như vậy, thời chúa Nguyễn đã có một cái phủ tên Cam, tọa lạc ở gần bờ sông, 
nên người ta mới gọi tên con sông chảy qua đó là sông Phủ Cam. Phủ này thấy 
ghi ở bờ bắc sông An Cựu trong Giáp Ngọ niên bình Nam đồ của Bùi Thế Đạt. 
Không rõ xuất xứ cái tên này và cũng chưa biết phủ ấy của ai? Tất nhiên trong số 
các ông hoàng bà chúa chứ không phải người thường. Có thể là phủ ở của mẹ chúa 
Nguyễn Phúc Chu,(7) nhà sư Thích Đại Sán gọi là phủ Quốc mẫu và mô tả: “Cách 
vương phủ chừng một dặm, tức là phủ Quốc mẫu. Lâu đài đối diện, chỉ cách một 
con sông. Cửa lầu cao lớn rộng rãi, suối nước bao quanh, lùm cây râm mát, thông 
ngang cầu ván, rào kín giậu tre. Trong vườn mít sai trái chín, dừa kết chùm xanh, 
giậu thuốc thấp cao, giàn hoa rực rỡ. Khổng tước lượn bay phía dưới, hươu nai 
ăn ngủ bên trong. Chính giữa là Phật điện, sạch sẽ thanh u, siêu trần thoát tục, có 
ý vị một cõi Đào Nguyên. Tuy đương mùa hạ nắng oi, ở đây vẫn chiếu giường mát 
lạnh”.(8) Phủ này, sư Thạch Liêm ở vương phủ nhìn qua “chỉ cách một con sông”, 
thì có lẽ nay là vùng ấp Phước Quả, nơi tọa lạc của nhà thờ Chánh tòa Phủ Cam. 
3. Tên sông Lợi Nông
Năm Giáp Tuất (1814), tháng Ba, vua Gia Long cho nạo vét lại sông An Cựu 
sâu rộng hơn và đào thêm dưới hạ lưu để thông với phá Hà Trung, lại xây một cái 
cống có cửa đóng để ngăn mặn ở Thần Phù, từ đó nước sông lưu thông, dân đều 
thuận lợi.(9)
Tháng Hai năm Tân Tỵ (1821), vua Minh Mạng xem bản đồ kinh thành, bảo 
với bề tôi theo hầu rằng: Tiên đế khai sông này lợi muôn đời cho nông dân vậy. 
Bèn đặt tên sông là Lợi Nông, sai dựng kệ đá ở trên dưới cửa sông để ghi lại.(10) Từ 
đó, vua thường xuyên tuần du theo đường sông để xem xét dân phong, mùa màng 
và tự hào với nền chính trị “trọng nông” của mình. 
Bia Lợi Nông Hà, nguyên dựng ở Cửa Khâu 
đầu sông An Cựu, trong khuôn viên Trường 
Pellerin cũ, hiện đã đưa về bảo quản tại Bảo 
tàng Lịch sử tỉnh Thừa Thiên Huế. 
Ảnh: Trần Văn Quyến.
Vì tính chất quan trọng của con sông này, 
nên năm Ất Mùi (1835), khi đúc chín cái 
đỉnh lớn biểu tượng cho sự bền vững của 
chế độ, vua Minh Mạng cho khắc hình và 
đề tên Lợi Nông Hà vào chiếc đỉnh thứ 
ba là Chương đỉnh, chạm hình: năm sao, 
Biển Tây, núi Thương Sơn, sông Linh 
Giang, sông Lợi Nông, con gà, con tê, 
con rùa, con cá sấu, hoa lài (nhài), quả 
xoài, cây đậu xanh, cây đậu khấu, cây 
ngỗ thuận, cây kiệu, thuyền đồng, súng 
điểu thương. 
Triều đình dùng tên Lợi Nông, nhưng 
nhân dân vẫn dùng quen tên An Cựu, cái 
tên đã đi vào ca dao: Núi Ngự Bình trước 
tròn sau méo, Sông An Cựu nắng đục mưa 
trong... Tại sao có hiện tượng “nắng đục 
mưa trong”? Cụ Ưng Luận viết: “Sông có 
đặc tính là hễ trời nắng thì đục, trời mưa 
lại trong. Theo khoa học thì hiện tượng 
này được giải thích như sau: Sông An Cựu cạn, khi trời nắng, các tia nắng mặt trời 
xuyên qua lớp nước trong, đến tận đáy thì bị chặn lại, làm cho lớp nước dưới đáy 
nóng lên. Nước nóng nhẹ hơn nước lạnh nên nổi lên trên, đem theo những hạt bụi 
nhỏ từ dưới đáy, làm cho nước vẩn đục. Còn về mùa mưa thì nước lạnh đều, các 
hạt bụi lắng xuống nên nước trong. Theo nguyên tắc trên thì bất cứ con sông nào 
cạn cũng có hiện tượng như thế, nhưng dân vùng An Cựu lấy làm lạ nên đặt thành 
câu hát đấy thôi”.(11) Chắc đó chỉ là lý giải riêng của tác giả, bởi vì về mùa mưa 
lạnh, lớp nước trên mới lạnh hơn lớp nước dưới, ngược lại, về mùa nắng nóng, lớp 
nước trên lại nóng hơn lớp nước dưới.
Sông Lợi Nông - An Cựu - Phủ Cam nguyên nhằm mục đích tưới tiêu cho 
đồng ruộng hai bên bờ đến “ngàn vạn mẫu”; đến lúc trên địa bàn thành phố Huế 
29Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
diễn ra quá trình đô thị hóa, đồng ruộng ấy không còn nữa, thay vào đó là nhà 
cửa san sát, đã có một thời gian dài không ít hộ xây dựng bất hợp pháp, lập “công 
trường” đúc bờ lô ở hai bên bờ sông, nên nó chỉ phục vụ sinh hoạt hàng ngày của 
cư dân, như tắm giặt, và góp phần chia nước cho Sông Hương vào mùa lũ. Nhưng 
do phù sa bồi lắng, hai bờ bị xói lở, kè đá ngót 4.000m ngày xưa bị hư hỏng gần 
hết, và đặc biệt rác thải làm ô nhiễm môi trường, dòng nước không còn “nắng đục 
mưa trong” nữa, đến nỗi không ai dám tắm giặt. Những năm gần đây, bờ đá được 
phục hồi và việc làm lại hai con đường Phan Châu Trinh, Phan Đình Phùng, xây 
mới một số cầu, nên dòng sông trông khả quan hơn, có thể trở lại “nắng đục mưa 
trong” như xưa
4. Cửa kênh Ông Hoàng và làng Thụy Lôi
Sông Lợi Nông vốn là một chi lưu của Sông Hương, đoạn đầu, sông chảy 
giữa hai bờ thuộc đất làng Phú Xuân, một trong ít làng cổ đã có mặt trên đất Thuận 
Hóa từ trước thế kỷ XVI, thời điểm ra đời cụ thể từ khi nào thì cho đến nay chúng 
ta chưa xác định được vì thiếu tài liệu, chỉ biết rằng “tên khai sinh” của nó là Thụy 
Lôi, nhờ sự mách bảo quý báu của Lê Quý Đôn trong sách Phủ biên tạp lục: “Đất 
Phú Xuân huyện Hương Trà xưa là xã Thụy Lôi, Nguyễn Phúc Trăn xưng là Hoằng 
quốc công bắt đầu đặt dinh trấn ở đấy”.(12) Trước đó hai thế kỷ, năm 1553, Dương 
Văn An chỉnh lý sách Ô Châu cận lục, ghi xã Thụy Lôi thuộc huyện Kim Trà, phủ ... ng dẫn của nhà vua, nội dung như sau:
53Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
54 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
宫規總出御制
安定宮引
安定宮朕之潛邸也朕為蕃辰自號安定營第于此癸丑秋誕皇長子丙辰夏晉
光特念發祥地出祿帑改建樓戊午春成命改邸為宮因以故號名其宮而名其樓曰啟
祥凡樓中所有金銀珠及一切器皿物用均出朕祿帑購造其他各所皆然乃預為他日
伊皇長子長成賜為私有或伊無得位祿而轉與兄弟及其子孫之私有故不敢臺有費
及國家公財民力者良以此也夫既為天子則府庫財皆其財也又何必私營思積效商
之鹿臺唐之園林以為後人諷議為哉惟值今文明辰代國家財用自有銀冊君有俸仕
有祿各以私需非若曩辰億兆人之奉者比故歐州各國之君營建樓臺私其財用者百
倍于此則朕之私亦未常過况念朕春秋鼎盛皇子冲齡天道難窺人事必備聊為他日
皇長子之未能如朕者先其慮耳乃命鑴刻于匾置在安定宮併命謹信列編樓中一切
所有于冊以為留炤辰 
啟定庚申年仲秋 
Tạm dịch:
Bài văn do vua làm: 
Khuôn khổ cung và tiền bỏ ra xây dựng Bài dẫn về cung An Định
“Cung An Định vốn là tiềm để của trẫm. Trẫm khi còn là thân phiên, tự đặt 
hiệu An Định, xây dựng phủ đệ tại nơi này. Mùa thu năm Quý Sửu [1913], hoàng 
trưởng tử chào đời. Mùa hè năm Bính Thìn [1916] trẫm lên ngôi. Riêng nhớ chỗ 
phát điềm lành, bỏ tiền lương ra đổi dựng thành lầu, năm Mậu Ngọ [1918] làm xong, 
sai đổi để làm cung, nhân đó lấy hiệu cũ đặt tên cung và gọi tên lầu là Khải Tường 
[mở điềm lành]. Tất cả những vàng bạc châu báu, cùng toàn bộ đồ đạc bàn ghế trong 
lầu, đều xuất tiền lương của trẫm để mua sắm, và các sở khác cũng thế. Ấy là tính 
về sau, hoàng trưởng tử lớn lên, sẽ cho làm của riêng, hoặc nếu y không hưởng được 
lộc vị, thì chuyển giao của riêng này cho anh em hay con cháu. Bởi vậy mà không 
dám xài phí đến sức dân và tiền công của Nhà nước. Đấy cũng là điều hay vậy. Ôi! 
Đã làm vua, thì của kho nhà nước cũng đều là của mình, còn xây dựng riêng, dành 
dụm riêng làm gì? Bắt chước Lộc Đài của nhà Thương, Viên Lâm của nhà Đường(44) 
chỉ chuốc lấy lời mỉa mai châm biếm của người đời mà thôi! Nhưng gặp thời buổi 
văn minh ngày nay, tiền bạc chi tiêu của Nhà nước đã có ngân sách, vua có bổng, 
quan có lộc, mỗi người lấy đó dùng cho nhu cầu riêng, chứ không như ngày xưa bắt 
ức triệu người phải cung phụng. Vì vậy, vua chúa các nước ở châu Âu xây dựng lâu 
đài, lấy riêng tài sản còn gấp trăm lần, so ra thì của cải trẫm chẳng đáng bao lăm. 
Huống chi nghĩ lại, tuổi tác trẫm đã cao, mà hoàng tử còn thơ ấu, đạo trời khó thấy 
trước, việc người ắt phòng xa, biết đâu sau này hoàng trưởng tử không được như 
trẫm, thì lo trước là hơn. Bèn sai khắc chữ vào biển ngạch đặt tại cung An Định, và 
lệnh cho Ty Cẩn Tín kê chép tất cả những gì có ở trong lầu vào sổ sách để lại về sau.
Tháng trọng thu năm Canh Thân niên hiệu Khải Định (1920)”.
Sau lầu Khải Tường là Cưu Tư Đài, tức nhà hát. Kiến trúc này đã sụp đổ và 
triệt giải, nhưng nay khai quật vẫn còn nền móng. Hai bên đài là hai dãy nhà tả 
hữu, nơi ở của các nhân viên, nay vẫn còn. Tiếp đến là con đường rộng rãi dẫn tới 
cổng sau, chạy giữa hai cái hồ nước hình chữ nhật; xưa hai bên hồ nước có những 
chuồng nuôi dã thú
Tuy ra đời muộn, nhưng cung An Định và lầu Khải Tường vẫn là một di 
tích cung đình khá đặc biệt, đánh dấu một thời đại trong lịch sử Việt Nam, thời 
đại phong kiến - thực dân. Giá trị của cung An Định chủ yếu là ở mặt nghệ thuật 
kiến trúc và mỹ thuật trang trí, tiêu biểu cho phong cách kiến trúc tân cổ điển (néo 
- classique) đầu thế kỷ XX. Mặc dù chịu ảnh hưởng phương Tây, song mỹ thuật 
Huế với tư cách là một trung tâm mỹ thuật thời Nguyễn nổi tiếng vẫn gìn giữ và 
tiếp tục phát huy những nội dung và tính chất mỹ thuật truyền thống của dân tộc. 
Vì thế, cung An Định và lầu Khải Tường đã được Bộ VHTT xếp hạng di tích quốc 
gia, được trùng tu và đem vào sử dụng.
 L N L - N C T 
CHÚ THÍCH 
(1) Dương Văn An (1961), Ô Châu cận lục, Bản dịch: Bùi Lương, Nxb Văn hóa Á châu, Sài Gòn, tr. 58.
(2) Về hệ thống thần linh của làng An Cựu, xem thêm “Trích tuyển văn tế làng xã Thừa Thiên 
Huế”, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7 (141), tr. 24-26. 
(3) Lê Quý Đôn (1964), Phủ biên tạp lục, Bản dịch Đỗ Mộng Khương, Nguyễn Trọng Hân..., Nxb 
Khoa học, Hà Nội, tr. 377. Có lẽ người dịch không biết, thấy chữ Nôm viết với chữ Hán “nhi”, 
nên đọc thành “nhé”. Trong nguyên văn (bản của Viện Văn hóa VHc 553), chúng tôi đọc 
được: “有名〇粒小而長頗香十月半種三月半穫 Hữu danh nhe, lạp tiểu nhi trường, phả hương, 
thập nguyệt bán chủng, tam nguyệt bán hoạch” (chữ chúng tôi vòng lại gồm bộ 米 mễ và chữ 
而 nhi, đáng tiếc phần mềm chữ Nôm trên máy tính hiện nay lại không có chữ này!). “Nhe” 
đọc thành “de” chỉ là do phương âm đọc NH thành D, không chỉ ở Huế mà chung cho cả vùng 
Trung Trung Bộ (Bình - Trị - Thiên): cái nhà > cái dà; nhấp nhô > dấp dô...
(4) Quốc Sử Quán triều Nguyễn (2012), Đại Nam thực lục chính biên, đệ thất kỷ, Bản dịch: Cao 
Tự Thanh, Nxb Văn hóa - Văn nghệ, Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 214.
(5) Quốc Sử Quán triều Nguyễn (1992), Đại Nam nhất thống chí, Tập I, Bản dịch: Viện Sử học, 
Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 250 - 251.
(6) Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, sđd, tr. 114, 115.
(7) Tức bà Tống Thị Lĩnh, người huyện Tống Sơn xứ Thanh Hóa, con ông Thiếu phó quận công 
Tống Phúc Vinh, mẹ họ Lê. Bà sinh năm Quý Tỵ (1653), quy y với sư Thạch Liêm Thích Đại 
Sán, pháp danh Hưng Tín. Bà mất ngày 22 tháng Ba năm Bính Tý (23/5/1696), được phong 
Quốc Thái phu nhân, táng tại làng Định Môn (nay là xã Hương Thọ, thị xã Hương Trà, tỉnh 
Thừa Thiên Huế), lăng tên là Vĩnh Mậu, thờ tại Thái Miếu hữu nhị án.
(8) Thích Đại Sán, Hải ngoại kỷ sự, tr. 113.
55Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
56 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
(9) Đại Nam thực lục chính biên đệ nhất kỷ, quyển tứ thập bát, tờ 14a - 14b.
(10) Đại Nam thực lục chính biên đệ nhị kỷ, quyển thất, tờ 14a.
(11) Ưng Luận (1995), Ca dao xứ Huế - Bình giải, Sở Văn hóa Thông tin Thừa Thiên Huế, tập I, 
Huế, tr. 33.
(12) Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, sđd, tr. 114.
(13) Dương Văn An, Ô Châu cận lục, sđd, tr. 36.
(14) Dương Văn An, Ô Châu cận lục, sđd, tr. 44, 45.
(15) Các chúa Nguyễn chọn đất đóng phủ, thường đặt tên mới theo ước nguyện của mình: chúa 
Sãi đặt phủ Phúc An (người Huế quen đọc là Phước Yên), ông bắt đầu lấy chữ Phúc làm họ 
kép Nguyễn Phúc, mong được yên ổn lâu dài, chúa Thượng đặt phủ Kim Long, chúa Ngãi 
đặt phủ Phú Xuân.
(16) Quốc Sử Quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, Tập 1, sđd, tr. 107.
(17) Phan Thuận An (1999), Kinh thành Huế, Thuận Hóa, lời chú 57, tr. 163.
(18) Quốc Sử Quán triều Nguyễn, ĐNTL, sđd, tập Năm, tr. 284.
(19) Quốc Sử Quán triều Nguyễn, ĐNTL, sđd, tập Năm, tr. 380.
(20) Quốc Sử Quán triều Nguyễn, ĐNTL, sđd, tập Sáu, tr. 223.
(21) Đề thơ: nguyên văn “題糕 Đề cao”. Theo Kiến văn hậu lục, ngày Trùng Cửu, Lưu Mộng Đắc 
làm thơ, muốn dùng chữ “糕 cao” để gieo vần, ngặt vì ngũ kinh không có chữ này, nên thôi. 
Tống Tử Kinh cho là không hợp lý, nên ăn bánh cao, một thứ bánh bằng bột nếp, và làm thơ 
có câu: “劉郎不敢題糕字 / 虛負詩中一世家 Lưu lang bất cảm đề cao tự / Hư phụ thi trung nhất 
thế gia (Đề cao chẳng dám chàng Lưu ấy / Luống phụ trong thơ một thế gia). Về sau, người 
ta gọi “đề cao” là làm thơ. Đây cũng có thể vua Thiệu Trị nhắc lại việc ngày trước mình đươc 
theo vua cha lên chơi núi Ngự Bình, uống rượu làm thơ.
(22) Tung hô: nguyên văn “hô tam”, tức “tam hô” hay “tam chúc”. Do tích Hán Vũ Đế vào núi Tung 
Cao chơi, nghe trong núi âm vang tiếng hô “vạn tuế” (muôn năm) ba lần (có lẽ do các quan 
hô to, tiếng vang dội lại từ trong núi, hay địa phương cho người nấp sẵn trong núi, đợi vua 
đến rồi hô lên ba lần để chúc).
(23) Sông núi hiểm nguy: dịch thành ngữ “sơn hà bách nhị”, “bách nhị” là hai người chống lại 
được một trăm người, đó là nhờ cái thế hiểm yếu của núi sông, chỉ cần hai người cầm kích 
chống đỡ thì dù đối phương một trăm người cũng không vượt qua được. 
(24) Khu vực đàn Nam Giao của triều Nguyễn xây năm 1806 hiện còn, nằm trên mặt bằng gò 
đất phía nam Sông Hương và sông An Cựu, thuộc địa phận làng Dương Xuân, quy mô gồm 
bản thân nền đàn, Trai Cung (nhà để vua ở chay tịnh ba ngày trong mỗi lần tế) và Thần Khố 
(kho công, nơi cất chứa đồ dùng cho việc tế lễ, tức tự khí), chung quanh trồng thông, rào 
bằng tre xanh, về sau dựng thêm nhà Tả Túc, Hữu Túc (nơi các quan tạm trú để chầu hầu 
nhà vua), phòng trà (dành cho đội Thượng Trà, lo đồ uống cho vua), nhà bếp (dành cho đội 
Thượng Thiện, lo thức ăn cho vua) ở hai bên Trai Cung (1815), và Thần Trù (nơi hạ súc vật 
và làm đồ cúng, dựng năm 1827).
(25) Nội Các triều Nguyễn, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, sđd, tập 13, tr. 96.
(26) Cưu: một loài chim, còn gọi là tu hú, chim gáy hay chim ngói, không biết làm tổ, đẻ nhờ vào 
tổ chim khác.
(27) Kinh kệ đưa: nguyên văn “dũng triều âm”, tiếng nước triều vọt lên, còn nói “hải triều âm”, 
tiếng sóng biển, chỉ âm thanh nhà Phật (tụng kinh, chuông, mõ) có sức mạnh thức tỉnh con 
người thoát khỏi mê lầm.
(28) Trường học mới: dịch thoát “tân Lỗ Trạch”. Lỗ Trạch là cái nhà ở nước Lỗ, chỉ nhà của 
Khổng Tử, cũng là nơi ông dạy học. Sử chép về sau, Lỗ Cung Vương phá nhà Khổng Tử 
để xây điện mới, phát hiện trong vách mấy quyển sách Thượng thư, Lễ ký, Luận ngữ, chữ 
viết như con nòng nọc, nên gọi là khoa đẩu văn (khoa đẩu: con nòng nọc), và các sách ấy 
gọi là Cổ văn Thượng thư, Lễ cổ kinh, Cổ văn Luận ngữ. Cái nhà mới nước Lỗ đây chỉ phủ 
của Tùng Thiện Vương, cũng là một vị thầy ở thế kỷ XIX.
(29) Bậc thầy xưa: nguyên văn “cựu Hà Gian”. Hà Gian Vương là tước hiệu của tông thất nhà 
Hán, tên Lưu Đức, ông là con vua Hán Cảnh Đế (156-54 TCN), nhưng không màng công 
danh phú quý, ngồi dạy học, sống vui đạo quên nghèo (lạc đạo vong bần), chủ việc thiện, 
được nhân dân kính trọng, yêu mến.
(30) Phụ lão nước Tề: chưa rõ điển tích.
(31) Chu gia phân khí: con cháu của vua nhà Chu thời Tam đại. Trong hoàng tộc Chu, các anh 
em, con cháu của thiên tử ở kinh đô được chăm sóc đầy đủ, có tòa điện riêng để hàng tháng 
tụ họp, thết đãi rất ân cần, nồng hậu, tạo điều kiện để họ giúp thiên tử bình trị thiên hạ; ai có 
công lớn cũng được cắt đất phong ấp. 
(32) Chín trù: chín mưu kế, nguyên tắc để trị nước, xuất từ thiên Hồng phạm trong Kinh Thư.
(33) Tiến Sảng: tên cái đình do vua Minh Mạng cho xây trên đỉnh núi Thúy Vân, sau tháp Điều 
Ngự chùa Thánh Duyên, để ngồi ngắm sóng biển ở cửa Tư Hiền.
(34) Nhạt tựa sông: nguyên văn “đạm tự lưu”, cũng như “đạm nhược thủy”, nhạt như nước, 
không mùi không vị nhưng lâu dài, bền vững, trong sạch. Xưa có câu: “朋友之交淡若水 Bằng 
hữu chi giao đạm nhược thủy” (Giao tình của bạn bè nhạt như nước. Luận ngữ).
(35) Trong ngoài: chỉ làm quan trong kinh đô và ngoài các tỉnh. Việc nước: nguyên văn “tuân 
tuyên”, chữ lấy trong Kinh Thi, phần Tiểu nhã, thiên Hoàng hoàng giả hoa, nói quan nhậm 
lệnh vua sai đi làm việc, đi sứ thăm hỏi các nước láng giềng, có câu: “載馳載驅周爰咨詢 Tái 
trì tái khu / Chu viên tư tuân (Chạy nhanh chạy gấp / Thăm hỏi khắp nơi). Tuyên là tuyên 
bố, nói cho mọi người biết chính lệnh của nhà vua, pháp luật của nhà nước để giáo hóa 
dân chúng biết tuân theo. Đây chỉ chức Tuần phủ thời Nguyễn. Dân sĩ: nhân dân và sĩ phu, 
người bình thường và người có học.
(36) Tử thần: con cái (đối với cha mẹ) và bề tôi (đối với vua). Chúng tôi để nguyên văn vì phép 
đối (dân sĩ - tử thần). Nói xuôi thuận là: thần tử (tôi con).
(37) Biết khôn giữ dại: nguyên văn “tri bạch thủ hắc”, biết trắng mà giữ lấy đen, tức hiểu biết 
nhiều, đầy đủ, nhưng cứ làm như chẳng biết gì, để được yên thân, chứ cứ khoe khoang ta 
đây biết nhiều, sẽ có lúc mang vạ.
(38) Trước Chu sau Lỗ: Chu là nước thiên tử, Lỗ là nước chư hầu, mà Lỗ lại có Khổng Tử, vị 
“vạn thế sư biểu”; đây chỉ triều đình trên có vua nhà Nguyễn, mà dưới có những gia đình 
như gia đình Tuy Lý Vương lại là trong họ vua, nhận mệnh vua để giáo hóa nhân dân, thì là 
một hạnh phúc lớn.
(39) Sân thi lễ: nguyên văn “Lý đình thi lễ”, chỉ cha dạy cho con học, truyền thống giáo dục gia 
đình. Theo Luận ngữ, Khổng Tử đang đứng một mình, con là Lý, tự Bá Ngư, đi ngang qua 
sân. Khổng Tử hỏi: “Con đã học Lễ chưa?” (Lễ tức Kinh Lễ). Cũng có lúc ông khuyên con 
57Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
nên học Kinh Thi để biết nhiều thứ trên đời, hỏi: “Con đã học Thi chưa?”. Vì vậy, từ “đình 
huấn”, “lý đình” nói về giáo dục trong gia đình, cha mẹ dạy dỗ con cái.
(40) Theo bài viết của Trần Huy Thanh trong hồ sơ di tích lưu trữ tại Nhà Bảo tàng Văn hóa thành 
phố Huế.
(41) Đáng tiếc là chúng tôi chưa rõ danh tính nhà thiết kế công trình này, là người Việt Nam hay 
kỹ sư Pháp.
(42) Bằng cách dùng từ “như” chín lần trong chương 3 và chương 6: “天保定爾以莫不興如山如
阜如岡如陵如川之方至以莫不增/如月之恒如日之升如南山之壽不騫不崩如松柏之茂無不爾或承 
Thiên bảo đính nhĩ, dĩ mạc bất hưng, như sơn, như phụ, như cương, như lăng, như xuyên 
chi phương chí dĩ mạc bất tăng/ Như nguyệt chi hằng, như nhật chi thăng, như Nam Sơn 
chi thọ bất khiển bất băng, như tùng bách chi mậu vô bất nhĩ hoặc thừa” (Trời giữ gìn người 
chắc chắn để không gì là không thịnh vượng, như núi, như gò, như đồi, như sườn non, như 
sông chảy khắp miền không gì không tăng thêm/ Như mặt trăng mọc, như mặt trời lên, sống 
mãi như núi Nam không nghiêng không đổ, như tùng bách tốt tươi, cho người được đầy đủ 
trọn vẹn). 
(43) Theo Phan Thuận An, tượng do một lính thợ người Quảng Nam thực hiện tại Huế. “Đầu bịt 
khăn chữ nhất (kiểu khăn xếp), mặc áo Tây khoác ngoài có xẻ tà nhưng lại thêu rồng, mây 
và sóng. Ngực áo đeo đầy mề đay (bên phải đeo 3 cái, bên trái đeo 4 cái). Hai vai mang gù 
có tua. Tay phải để thỏng hơi đưa về phía trước, tay trái chống kiếm đeo bên hông, ngón tay 
có đeo nhẫn hoa, chân đi giày da” ( Dẫn theo Trần Huy Thanh, bài viết trong hồ sơ di tích lưu 
tại Nhà Bảo tàng Văn hóa thành phố Huế, sau có in trên tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, 
số 3 năm 1997). 
(44) Vua Trụ nhà Thương xây dựng Lộc Đài rất to lớn, làm nơi ăn chơi hưởng lạc, sau bị Chu 
Văn Vương khởi binh đánh diệt. Vua Huyền Tông nhà Đường lập cung thất Viên Lâm, lập 
đội nữ nhạc gọi là Lê Viên tử đệ, chuyên múa hát cho vua và Dương Quý Phi thưởng thức; 
sau Tiết độ sứ An Lộc Sơn nổi loạn, vua tôi phải chạy lánh vào đất Thục.
TÓM TẮT
Sông An Cựu, đoạn chảy qua thành phố Huế là địa bàn của nhiều ngôi làng cổ ra đời ngay 
từ thời người Việt mới vào khai phá vùng đất Thừa Thiên Huế. Trong quá trình đô thị hóa vùng 
Huế, làng xưa dần mất đi, nhường chỗ cho phố chợ, công sở, phủ đệ của các ông hoàng bà 
chúa, các cơ sở tôn giáo... Bài viết này đề cập một số địa danh và di tích gắn bó mật thiết với 
dòng sông An Cựu ở khu vực Huế. Đây đều là những địa danh quen thuộc với người dân xứ Huế 
và cả những người yêu Huế nhưng không phải ai cũng am hiểu tường tận.
ABSTRACT
PLACE NAMES AND RELICS RELATED TO AN CỰU RIVER IN THE AREA OF HUẾ
There are a lot of ancient villages along the bank of An Cựu River founded in the early 
time the Vietnamese people exploited the land in Thừa Thiên Huế. Due to the urbanization of 
Huế, these ancient villages have gradually disappeared and been replaced by markets, streets, 
government offices, residences of the princes and princesses, religious establishments, etc... This 
article mentioned some places and relics closely associated with An Cựu River in the area of Huế, 
which are familiar places to Huế’s inhabitants and those who love Huế but no-one’s knowledgeable. 
58 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018