Trại lao động đặc biệt Núi Bà Rá-Quá trình thiết lập và chế độ giam cầm (1940-1945)

 https://doi.org/10.37550/tdmu.VJS/2020.02.021 
36 
TRẠI LAO ĐỘNG ĐẶC BIỆT NÚI BÀ RÁ - 
QUÁ TRÌNH THIẾT LẬP VÀ CHẾ ĐỘ GIAM CẦM 
(1940-1945) 
Hà Minh Hồng(1) 
(1) Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (VNU-HCM) 
Ngày nhận bài 17/01/2020; Ngày gửi phản biện 05/02/2010; Chấp nhận đăng 20/02/2020 
Liên hệ email: honghaminhvn@yahoo.com.vn 
https://doi.org/10.37550/tdmu.VJS/2020.02.021
Tóm tắt 
Trại lao động đặc biệt Núi Bà Rá là một loại hình cơ sở tù - đày của chế độ thực 
dân Pháp ở Việt Nam trong thời kỳ từ nửa cuối thế kỷ XIX đến trước khi Pháp bị Nhật 
đảo chính (tháng 3-1945). Dưới dạng “trại lao động”, chính quyền thuộc địa ở Nam kỳ 
dựng lên ở nơi rừng thiêng nước độc một hệ thống nhà trại để giam cầm, đày ải những 
người yêu nước, các chiến sĩ cách mạng và nhiều đối tượng khác, đồng thời khai thác 
lao động và khuất phục họ. Dù trá hình dưới dạng trại lao động đặc biệt Núi Bà Rá, 
nhà tù Bà Rá trong khoảng 5 năm tồn tại là một trong những nhà tù khắc nghiệt và dã 
man của thực dân Pháp trong quá trình xâm lược Việt Nam. 
Từ khóa: bộ máy cai tù, lao động tù nhân, núi Bà Rá, trại lao động đặc biệt 
Abstract 
THE FORCED LABOR CAMP ON BA RA MOUNTAIN PROCESS OF 
FORMATION AND DETENTION REGIMEN (1940 - 1945) 
 The Forced Labor Camp on Ba Ra mountain was a type of prison of the 
French colonial regime in Vietnam from the late half of the nineteenth century to 
March 1945 (French colonial government was coup d'etat by Japanese troops). To 
exile revolutionary patriots, the French colonial government founded prisons in the 
form of forced labor camps in secluded places. In addition, the colonial state took 
advantage of the labor of political prisoners and forced them to yield. No matter 
what the colonial authorities named this camp it was the most harsh and barbaric 
prison of French colonial regime during the invasion of Vietnam. 
1. Giới thiệu 
Trong hơn tám mươi năm cai trị Việt Nam (1862-1945), thực dân Pháp đã 
thiết lập hệ thống nhà tù ở khắp 3 miền (Bắc - Trung - Nam) để giam cầm hàng 
trăm ngàn người Việt Nam thuộc nhiều thế hệ. Với những tên gọi khác nhau như: 
nhà tù Sơn La (1908), nhà tù Hỏa Lò (1896), nhà lao Vinh (1804), nhà lao Thừa 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(45)-2020 
37 
Phủ (Huế, 1899), nhà tù Lao Bảo (1908), nhà đày Buôn Ma Thuột (1930-1931), nhà 
tù Côn Đảo (1862), các nhà tù thời Pháp thuộc được ví như “địa ngục trần gian”, 
đỉnh điểm về sự tàn độc của chế độ thực dân xâm lược. Hệ thống nhà tù cũng như 
chế độ lao tù thời Pháp thuộc đã được khắc ghi như những trang sử đẫm máu, đi 
vào lịch sử kháng chiến của dân tộc Việt Nam. Trại lao động đặc biệt Bà Rà cũng là 
một trong những nhà tù điển hình của thực dân Pháp ở Nam Kỳ, được chính quyền 
thực dân thiết lập năm 1940 tại quận Núi Bà Rá, tỉnh Biên Hòa (ngày nay thuộc thị 
xã Phước Long, tỉnh Bình Phước). Bài viết này trình bày việc thiết lập trại lao động 
đặc biệt Núi Bà Rá, hệ thống trại giam, bộ máy điều hành, ngân sách tài chính và 
chế độ giam cầm của Trại lao động đặc biệt Núi Bà Rá (1940-1945). 
2. Tổng quan tài liệu 
Nghiên cứu về lịch sử các nhà tù thời thời Pháp thuộc các công trình chủ yếu 
dựa vào các nguồn tài liệu chính gồm: văn bản lưu trữ - hệ thống văn bản về chủ 
trương, chính sách và những chỉ đạo, điều hành của chính quyền thực dân Pháp đối 
với hệ thống nhà tù và chế độ lao tù; các hiện vật, di vật được sưu tầm trong các di 
tích nhà tù và nhân chứng lịnh sử; các tư liệu hồi ký, lời kể của tù nhân, nhân viên 
nhà tù Bài viết này cũng tiếp cận các tài liệu theo hướng trên và đặc biệt chú 
trọng sưu tầm và sử dụng các tài liệu văn bản lưu trữ. Về tài liệu lưu trữ, bài viết 
sưu tầm và sử dụng các văn bản của Thống Đốc Nam Kỳ (TĐNK) quyết định thành 
lập trại lao động đặc biệt Núi Bà Rá, thông tư thi hành chuyển tù nhân, quy định chi 
phí nuôi tù nhân (TĐNK, 1941i, 1941k, 1943b); các báo cáo về chi phí hoạt động, 
vật dụng tiếp tế, thanh tra lao động (TĐNK, 1941, 1942, 1943); công văn chỉ đạo 
của TĐNK gửi Chủ tỉnh Biên Hòa (TĐNK, 1942a, 1942b, 1942c), công văn chỉ 
đạo, báo cáo, trao đổi của cơ quan liên quan như Sở Cảnh sát Nam Kỳ, Chủ tỉnh 
Biên Hòa, Chánh tham biện Biên Hòa, Đổng lý Văn phòng TĐNK (TĐNK, 1940, 
1941a, 1941b, 1941g). Về tài liệu hồi ký, lời kể nhân chứng bài viết sử dụng hai tập 
hồi ký của nhà hoạt động cách mạng Nguyễn Thị Lựu (Nguyễn Thị Lựu, 2015) và 
Nguyễn Thị Một (Nguyễn Thị Một, 1997). Ngoài ra, bài viết cũng sử dụng thông tin 
tư liệu trong các nghiên cứu về lịch sử đấu tranh cách mạng trên địa bàn tỉnh Thủ 
Dầu Một (Bình Phước ngày nay) (Bùi Văn Toản, 2016). 
3. Kết quả và thảo luận 
 3.1. Thành lập Trại lao động đặc biệt Núi Bà Rá 
Ngày 20/5/1933, Toàn quyền Đông Dương P. Pasquier ban hành quyết định 
đổi tên quận Phú Riềng của tỉnh Biên Hòa thành quận Núi Bà Rá. Điều 2 của quyết 
định này nêu rõ: “Quận Phú Riềng trở thành quận Sông Bé, thủ phủ chuyển về Núi 
Bà Rá và lấy tên là quận Núi Bà Rá... Quận Núi Bà Rá bao gồm tổng Bình Cách và 
tổng Tân Thuận, Thuận Lợi, Khun Klênh, Xornuk, Khun-Narr, Bu Yum, Bu-R’Lap, 
 https://doi.org/10.37550/tdmu.VJS/2020.02.021 
38 
Dar-Ouorr và Bu-Narr” (TĐNK, 1943). Để giam cầm những người yêu nước, các 
nhà hoạt động chính trị chống chế độ cai trị của chính quyền thực dân mà chúng gọi 
là “các cá nhân nguy hiểm đối với quốc phòng và an ninh công cộng”, từ giữa năm 
1940, thực dân Pháp đã cho thành lập ở quận Núi Bà Rá các “Trại lao động đặc 
biệt”. Hồi ký Nguyễn Thị Lựu viết: “Bà Rá là vùng nổi tiếng ma thiêng nước độc. 
Ngày đó, ai nghe tên Bà Rá cũng đều thấy rợn người. Núi Bà Rá nổi lên giữa khu 
rừng sâu thẳm. Vào mỗi buổi sáng, bất cứ mùa nào, sương mù cũng phủ núi. Chim 
kêu vượn hú nỉ non. Chiều đến, mặt trời chưa khuất là mễn tác, con cọp gầm nghe 
đến rợn óc” (Nguyễn Thị Lựu, 2015). 
Bảng thống kê số tù nhân và số ngày ở trại lao động đặc biệt Bà Rá và Tà Lài từ 
khi thành lập cho đến ngày 31/12/1940 cho biết, ngày thành lập Trại Núi Bà Rá là 
31/7/1940 (Trại Tà Lài là ngày 30/5/1940) (TĐNK, 1943). Đầu tháng 9/1940, Thanh 
tra Vụ Chính trị và Hành chính thuộc TĐNK đã “dự tính thành lập một Trại Lao động 
đặc biệt dành cho nữ, căn cứ vào việc áp dụng biện pháp thứ 3 Sắc lệnh ngày 
21/1/1940” (TĐNK, 1941d). Đến ngày 26/10/1940 Trại Lao động đặc biệt Núi Bà Rá 
báo cáo cho Toàn quyền Đông Dương về nhu cầu “cần phải xây thêm một trại dành 
cho nữ ở Núi Bà Rá để phân biệt với trại nam”; nhất là số lượng tù nhân nữ ngày càng 
đông lên, những người “hoạt động nổi tiếng, đã lập gia đình. Họ là những giao liên hết 
sức nguy hiểm trong các hoạt động bí mật của cộng sản” (TĐNK, 1941a). 
Trong một hội thảo khoa học tổ chức tại Phước Long năm 2016, Bùi Văn 
Toản cho biết: Trung tâm lao động khổ sai đặc biệt (FST – Forcé Spécial Travaux 
hay CFST – Central Forcé Spécial Travaux) thuộc tỉnh Biên Hòa, có hai cơ sở là 
Trại Núi Bà Rá (Camp Ba Ra) ở dưới chân núi Bà Rá – Phước Long và Trại Tà Lài 
(Camp Ta Lai) nay thuộc huyện Tân Phú, tỉnh Đồng Nai. Giám đốc Trung tâm lao 
động khổ sai đặc biệt tỉnh Biên Hòa trực tiếp phụ trách cả hai Trại. Cả hai Trại Bà 
Rá và Tà Lài được xây dựng và đưa vào sử dụng năm 1940 đều ở vùng rừng núi 
hoang vu, gần như không có dân cư gần kề (Bùi Văn Toản, 2016). 
Trong hồi ký Tình yêu và ánh lửa của Nguyễn Thị Lựu – Nữ cựu tù tại Trại 
lao động đặc biệt Bà Rá cho biết: “Khoảng giữa năm 1940, thực dân Pháp lập 
những trại giam tại đây nhằm đày đọa những người yêu nước và những ai không 
theo luật pháp của chúng. Lúc đầu chúng thiết lập hai trại giam dưới chân núi gọi là 
Căng (Camp) A và Căng B. Qua năm 1941 có thêm Căng C là trại giam từ Tài Lài 
chuyển qua” (Nguyễn Thị Lựu, 2015). 
Để chính thức hợp lý hóa thực tế này và phù hợp với điều hành hành chính 
của chính quyền thuộc địa ở Nam kỳ, ngày 07/7/1942 Toàn quyền Đông Dương 
Decoux ký Nghị định số 371-D do Nha Chính trị soạn thảo tại Đà Lạt nêu rõ tại 
“Điều 1: Thành lập ở Nam kỳ: 1/ Trại Lao động Đặc biệt ở Bà Rá (Biên Hòa); 2/ 
Trại Lao động nữ Đặc biệt ở Bà Rá (Biên Hòa); 3/ Trại Lao động đặc biệt ở Bạc 
Liêu; 4/ Trại Lao động đặc biệt ở Rạch Giá. Dùng làm nơi giam giữ các cá nhân 
nguy hiểm đối với quốc phòng và an ninh công cộng (TĐNK, 1943b). Theo đó, 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(45)-2020 
39 
trong 4 trại lao động đặc biệt được thành lập có 2 trại tại quận núi Bà Rá ở miền 
Đông Nam kỳ và 2 trại ở các tỉnh miền Tây Nam kỳ. Các “Trại lao động đặc biệt” 
ấy không cần xây dựng hệ thống nhà tù, trại giam tốn kém cả về vật liệu vật chất và 
lực lượng canh giữ; bởi vùng Bà Rá (Biên Hòa) hay Bạc Liêu, Rạch Giá lúc đó đều 
là nơi lam sơn chướng khí, rừng thiêng nước độc, đầy thú giữ rừng hoang; có thể 
tận dụng khí hậu và điều kiện tự nhiên rất khắc nghiệt ấy để giam giữ và áp dụng 
chế độ lao động khổ sai khắc nghiệt đối với các “lao động” mà thực chất tù nhân 
thường phạm và chính trị phạm, kể cả nữ. Xây dựng “Trại lao động” làm nhà tù trá 
hình, chính quyền thực dân sẽ tránh được việc xử án cũng như thời hạn giam giữ tù 
nhân; chúng sẽ giam giữ không thời hạn những người yêu nước và cách mạng, tách 
biệt họ khỏi phong trào quần chúng đấu tranh. Việc đày ải bằng hình thức trại lao 
động không chỉ tận dụng được lao động của tù nhân, mà còn có thể giảm nhẹ được 
tính khốc liệt của hệ thống nhà tù. 
 3.2. Hệ thống trại lao động - Nhà tù ở Bà Rá 
Công văn của Nha Thanh tra Vụ Chính trị hành chính và Lao động cho biết: 
hệ thống trại lao động đặc biệt Bà Rá gồm ba trại như sau: 
 “Trại A: Nằm cách phía Bắc quận, 1 km, đối diện với đồn điền cao su của 
tỉnh” gồm “Những dãy nhà giam được bao bọc xung quanh bằng dây kẽm gai. Phía 
bên ngoài khu trại là một khu vườn rộng để tù nhân trồng bắp, khoai mì, giá. Đi sâu 
vào phía bên trong, có 1 phòng tắm, 1 bể nước và 1 giếng đào để lấy nước uống. 
Những chỗ đất trũng là nơi được sử dụng để trồng rau”. Cần phải, nhưng chưa có 
“một kho chứa lương thực phòng trường hợp đói kém, mất mùa xảy ra”. 
 “Trại B: Nằm bên cạnh quận” có một “xưởng may cũng đã được thành lập 
trong quận” 
 “Trại C: Nằm cách quận, 3 km, nằm ven Quốc lộ, từ Núi Bà Rá đến các thác 
ở Sông Bé”, bên trong cũng có “một khu vườn khá đẹp được các tù nhân dùng để 
trồng bắp, khoai mì và giá. Nước được lấy từ suối (thường cạn vào mùa khô) và từ 
giếng đào”. (TĐNK, 1941e). 
Tù nhân Nguyễn Thị Lựu mô tả: “Căng A cất dưới thung lũng đi qua rừng cao 
su, tối thẫm. Mỗi khi đi làm về, đoàn người phải đi ngang Căng B trên bìa rừng”. Còn 
Căng B “được xây dựng tại trung tâm Bà Rá, trên vùng đất khá cao. Ở đó là nơi tập 
trung các cơ quan đầu não của bọn sĩ quan và binh lính canh giữ nhà tù. Cách Căng B 
mấy cây số, nằm gần suối Dong, sau này chúng lập thêm Căng C để giam giữ anh chị 
em chính trị phạm”. Quy mô các trại A, B: Mỗi trại có khoảng 8 -10 lán tranh, xung 
quanh rào dây thép gai. Mỗi lán khoảng 40m x 5m, sức chứa 45-50 người. Ngoài các 
trại, còn có Khu chỉ huy, trại lính, trạm y tế riêng (Nguyễn Thị Lựu, 2015). 
Chính quyền thực dân rất “quan tâm” đến việc xây trại giam dành cho nữ. 
Công văn số 165c ngày 28/8/1940 của Thanh tra vụ Chính trị và Hành chánh gửi 
Thống đốc Nam kỳ cho thấy việc xây trại giam dành cho nữ ở đảo Cù Lao Rồng là 
 https://doi.org/10.37550/tdmu.VJS/2020.02.021 
40 
không thích hợp “vì ở đây vượt ngục quá dễ dàng”, chỉ có thể “xây trại giam nữ tù 
tại Trại Lao động đặc biệt Núi Bà Rá, thuộc quận Núi Bà Rá, cách trại nam một 
khoảng cách thích hợp”; bởi nơi đây còn “dễ dàng chuẩn bị bữa ăn cho 2 trại giam 
(nữ và nam); nếu không “thì có thể chuyển nữ tù ra đảo Phú Quốc” cho việc canh 
giữ dễ dàng hơn (TĐNK, 1941d). 
Theo báo cáo số 5403 của Chủ tỉnh Biên Hòa Maurice Larivière, các trại lao 
động đặc biệt đã hoàn tất tại quận Núi Bà Rá từ ngày 10/4/1941 với phân công: Trại 
A dành cho tù thường phạm; Trại B dành cho nữ; Trại C dành cho can phạm chính 
trị. Và thông báo “Từ giờ trở đi, không còn kế hoạch chuyển người hoặc thực phẩm 
đến Tà Lài nữa” (TĐNK, 1941c). tiếp theo, báo cáo ngày 16/8/1941 cho biết: 
 Trại A có 495 thường phạm đang bị giam trong trại dưới sự quản lý của 2 
hiến binh người Âu và 50 dân quân Tù nhân được sử dụng làm nhân công, làm 
việc trong các lĩnh vực công nghiệp và nông nghiệp trong quận. 
 Trại B bao gồm 46 tù nhân nữ. Những phụ nữ này làm công việc bếp núc và 
may vá... Hiện đang có 12 phụ nữ làm việc tại xưởng này. Họ may trang phục cho 
dân quân và các tù nhân 
 Trại C dành để giam tù chính trị. Hiện có 340 tù nhân với sự giám sát của 2 
hiến binh người Âu và một phân đội dân quân (TĐNK, 1941e). 
Tính tới thời điểm tháng 8/1941, số lượng tù nhân ở Trại Lao động đặc biệt 
Núi Bà Rá là 881 người, cộng với số quan quản lý và dân quân quản tù hơn 100 
người (TĐNK, 1944a); sức chứa của Trại Lao động đặc biệt Núi Bà Rá khoảng 
1000 người. 
Ngày 26/6/1942 trại A có 538 “lao động”, trại C có 453 “lao động”; trong đó 
mô tả kỹ “trại B (dành cho nữ) nằm ngay trung tâm, gần với quận”, trong trại có 
“Một đội lao động tại chuồng heo, một đội khác làm việc tại đồn điền cà phê. Một 
số làm mái lá, đan phên” (TĐNK, 1942d). 
Cùng với việc xây dựng hàng rào kẻm gai để bao bọc xung quanh nhà tù, thực 
dân Pháp cho xây dựng các chòi canh gác cùng với hệ thống đèn pha để theo dõi tù 
nhân. Việc chiếu sáng trong trại, báo cáo của Thanh tra Esquivillon ngày 26/6/1942 
cho biết: Đèn chiếu sáng trong trại “rất tệ và làm cho việc cánh gác vào ban đêm rất 
khó”; Thanh tra đề xuất “cần phải trang bị cho trại A và C các động cơ, hoạt động 
bằng gazogene, đồng thời cho phép sử dựng điện để thắp sáng” Đã có “25 bóng 
đèn dầu bổ sung đã được chuyển đến Bà Rá. Có cải thiện, nhưng còn lâu mới đạt đến 
nhu cầu tối thiểu. Sẽ cần phải dựng các chòi canh gác có đèn pha, cùng với lính gác 
và những người này sẽ hành động ngay khi có tiếng động hoặc thấy cái bóng đáng 
ngờ. Tổng cộng cần 8 đèn pha cùng với bình ắc quy hoặc máy phát điện” (TĐNK, 
1942d). Nhưng việc này chưa được thực hiện. Điều quan trọng là môi trường sống 
trong các trại kém vệ sinh. Các trại giam không có hoặc không đủ phòng cách ly 
bệnh nhân mắc các bệnh truyền nhiễm nên tình trạng dịch bệnh bùng phát thường 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(45)-2020 
41 
xuyên. Điều đáng nói là nhà vệ sinh và nhà tắm thiếu trầm trọng so với sức chứa của 
nhà giam, chẳng hạn ở trại A, mỗi dãy nhà giam chỉ có một nhà tắm. Các gian nhà 
giam nhỏ, chật, thấp vì thế mùa mưa thì ẩm ướt, mùa nắng thì nóng nực. 
3.3. Bộ máy cai trị ở Trại lao động đặc biệt Núi Bà Rá 
Ngày 2/1/1941 Thống đốc Nam kỳ ký Quyết định số 25 về việc: “Chánh 
Tham biện, Chủ tỉnh Biên Hòa có nhiệm vụ làm tổng quản lý và kiểm soát Trại Lao 
động Tà Lài và Bà Rá. Đại úy sở Hiến binh Sài Gòn sẽ chỉ can thiệp đối với việc 
cung cấp: nhân sự người Âu và bản địa; hộ tống công nhân đi lại giữa Sài Gòn và 
các trại lao động” (TĐNK, 1941k). 
Hoạt động chuyển tù nhân hàng tuần như vậy cho thấy: Số lượng tù nhân luôn 
thay đổi theo hướng ngày càng tăng lên ở Trại Lao động đặc biệt Bà Rá; đặt ra yêu 
cầu bộ máy ...  sắt và 
1 cái khóa to” bằng tài khoản của Trại Lao động để phục vụ cho giam cầm lao động 
(TĐNK, 1941). Ngày 31/7/1941 Larivière, Chánh Tham biện tỉnh Biên Hòa có công 
văn số Số 470-C gửi Trưởng Sở Cảnh sát địa phương ở Sài Gòn tiếp tục hỏi “có nên 
tiếp tục mở rộng trại C hay không” và thể hiện “đặc biệt quan tâm liên quan đến 
việc sử dụng dây thép gai” để củng cố mạng lưới bảo vệ tại khu vực khá yếu này 
(TĐNK, 1941h). 
Để ngăn ngừa tù vượt ngục, chính quyền thuộc địa dùng tiền thưởng và nhiều 
hình thức khuyến khích khác cho những người dân tộc chung quanh vùng Bà Rá 
đón bắt tù để lấy tiền hay lấy gạo, muối. Việc thưởng tiền đã có nhiều Nghị định 
của Thống đốc Nam kỳ quy định từ trước đó hàng chục năm (Từ năm 1921 đến 
1939, Thống đốc Nam kỳ có ít nhất 6 Nghị định liên quan đến thưởng tiền cho 
người bắt giữ tù nhân vượt ngục). Các Nghị định này được vận dụng trong canh giữ 
tù nhân ở Trại Lao động đặc biệt Bà Rá, ai bắt được 1 tù nhân sẽ được thưởng 
20$00. Trong 3 tháng đầu năm 1943, Toàn quyền Đông Dương và Thống đốc Nam 
kỳ ban hành 4 Nghị định về thưởng tiền và các hình thức khuyến khích cho người 
bắt được tù nhân vượt ngục. 
Ngoài biện pháp thưởng tiền cho người bắt giữ tù nhân vượt ngục, chính quyền 
thực dân còn dùng biện pháp trừng phạt nặng nề đối với chính tù nhân vượt ngục bị 
bắt trở lại với hình thức “bắt quay ngay về trại những kẻ vượt ngục bị bắt giữ và phạt 
nhốt chúng 60 ngày trong ngục tối. Hình phạt này sẽ làm cho chúng không dám bắt 
đầu lại nữa” (TĐNK, 1941h). Một số nhân chứng tại địa phương còn cho biết, chủ 
trại Bà Rá còn dùng hình thức tra tấn dã man đối với tù nhân vượt ngục hoặc những 
người chống đối bằng cách thả tù nhân xuống dưới giếng sâu để không còn khả năng 
vượt lên khỏi giếng và vì thế cũng sẽ không còn khả năng vượt ngục. 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(45)-2020 
45 
Chế độ trong các Căng vô vùng khắc nghiệt, bà Nguyễn Thị Lựu kể trong hồi 
ký: “Nếu ai đau bệnh mà cặp nhiệt kế chưa chỉ đến 40 độ, thì chúng bắt phải chạy 
mấy vòng chung quanh trại, xong bắt đi làm luôn, không cho nghỉ. Khi đi làm, nếu 
chỗ nào có người thì được mặc quần cụt, còn đi làm trong rừng thì tất cả không 
được mặc quần áo, không cho đội nón, mà còn bị cạo phân nửa đầu để phân biệt tù 
nhân với người ngoài. Sáng sớm sương mù dày đặc, trời lạnh thấu xương, tù nhân 
phải đi làm trong tư thế đó. Trong lúc làm, những người bị kiết lỵ không được nghỉ 
tay để đi ngoài (đi tiêu). Ai nấy đều nám đen, nhìn không ra con người. Trên những 
thân xác gầy còm, người nào cũng đầy những lằn roi ngang dọc, lằn cũ chưa lành 
thì lằn mới đã phủ lên chi chít” (Nguyễn Thị Lựu, 2015). 
Một người thăm nuôi lên nhà tù Bà Rá những năm 1943-1944 nhận thấy: 
“Cảnh số rét rừng kéo dài, anh em tù nhân bị xơ gan cổ trướng, tiểu ra máu chết rất 
nhiều, người xanh xao vàng vọt là phổ biến” (Nguyễn Thị Một, 1997). Người này 
kể lại: “Số tù thường phạm chúng nhốt ở căng A. Số này bị hành hạ dã man, chúng 
bắt làm khổ sai ăn đói, mặc thiếu, có khi chúng bắn chết vô tội vạ, chỉ cần vu khống 
hai tiếng “vượt ngục’ là có quyền đánh đập, bắn giết. Số tù chính trị nam chúng 
nhốt ở căng C, căng này xây dựng giữa lòng chảo nên khí hậu rất độc hại, địch giam 
anh em ở đây để anh em chết dần chết mòn” (Nguyễn Thị Một, 1997). 
Một nhân chứng là ông Nguyễn Văn Bảo (tức Đề), người tù Bà Rá (1943 - 
1944) kể lại: “Nói nhà tù Bà Rá, thực ra là “hầm tù” mới đúng. Nhà tù là những căn 
hầm đào sâu dưới đất, người tù bị nhốt dưới hầm vẫn bị còng. Riêng tù chính trị 
mỗi người bị nhốt riêng từng hầm như cái giếng sâu, tối như bưng. Mỗi ngày có 
lính đến thả dây câu cơm xuống cho ăn, tới bữa sau mới tới kéo đồ đựng cơm lên, 
nếu thấy cơm còn nguyên coi như người tù đã chết, có thể lấp hố chôn luôn. Đối 
với tù thường phạm bị cạo nửa đầu, bị cởi truồng nhốt dưới hầm, khi đi làm khổ sai 
vẫn phải mang xích sắt” (Thanh Biền, 2016). 
Tù nhân nữ bị giam giữ tại Bà Rá theo chính quyền thực dân là “các tên hoạt 
động nổi tiếng đã lập gia đình. Họ là những giao liên hết sức nguy hiểm trong các 
hoạt động bất hợp pháp của cộng sản” (TĐNK, 1940a). Đầu tháng 11-1940, Phủ 
Toàn quyền Đông Dương của Cộng hòa Pháp ở Hà Nội do Phó Đô đốc Jean 
Decoux gửi công văn mật số 958A/A.P.I đồng ý cho Thống đốc Nam kỳ giam tù 
nhân nữ nguy hiểm cho an ninh công cộng và bảo vệ quốc phòng tại Trại Núi Bà 
Rá; Công văn mật này còn nhấn mạnh “đừng do dự trong việc giam các tù nhân nữ 
đáng ngờ trong các Trại Lao động đặc biệt” (TĐNK, 1941d). 
Báo cáo của Thanh tra ngày 26/6/1942 cho biết Trại B (dành cho nữ) nằm 
ngay trung tâm, gần với quận, nơi tập trung 55 phụ nữ, trong đó có 3 người hiện 
đang chữa bệnh tại bệnh viện Biên Hòa. Phụ nữ tại trại này chủ yếu làm các việc 
sửa quần áo cho các lao động, các kiều dân, và các học sinh tại trường dân tộc 
Chỗ ở thích hợp, thực phẩm đủ. Bữa ăn thường ngày còn được cải thiện bằng nguồn 
 https://doi.org/10.37550/tdmu.VJS/2020.02.021 
46 
rau trong vườn do chính phụ nữ trong trại trồng. Kỷ luật được tuyên thủ nghiêm túc 
và tinh thần tù nhân khá tốt. Từ 2 năm nay, chỉ có duy nhất 1 vụ vượt ngục. Có 5 
phụ nữ bị bệnh và có 3 người có con nhỏ là không thể đảm bảo được công việc của 
mình (TĐNK, 942d). 
Nữ tù nhân Nguyễn Thị Lựu kể: “Chế độ đối với nữ chính trị phạm có khá 
hơn, bởi chị em là nữ, phần đông rất trẻ, lại có trình độ văn hóa, nhiều người nói 
được tiếng Pháp, có tư cách đứng đắn nên chúng nể. Nhưng dù sao thì chị em vẫn là 
những người chống lại chế độ của chúng cho nên chúng cho là thành phần nguy 
hiểm, phải giam giữ. Nếu ngoan ngoãn nghe theo lời chúng thì êm, còn đấu tranh 
chống lại hay không tuân hành nội quy nhà tù thì chúng vẫn đánh đập thẳng tay”. 
Ngoài ra, chúng còn sử dụng nhiều chiêu dụ khác đối với phụ nữ: “bọn mật thám 
làm việc ở đây thường lân la, giao thiệp, mục đích là để vừa kiểm soát, vừa dụ dỗ 
các chị em. Chúng thường nói tới tương lai đen tối để cuối cùng thực hiện ý đồ dụ 
dỗ chị em làm vợ chúng” (Nguyễn Thị Lựu, 2015). 
Về chế độ ăn uống và chăm sóc sức khỏe, báo cáo số 245/2 của Trại Lao động 
đặc biệt Núi Bà Rá ngày 21/7/1941 cho biết “các lao động tù nhân phàn nàn về chất 
lượng cá khô phân phát cho họ”; Chỉ huy trại C ở Núi Bà Rá gửi Chánh Tham biện, 
Chủ tỉnh Biên Hòa cũng “xác nhận chất lượng cá không ngon” (TĐNK, 1942c). Ở 
Trại C (tù Chính trị) tập trung 407 tù nhân, trong đó có 21 người đang nằm viện. 
Đặc biệt là việc tiếp tế lương thực, thực phẩm cho trại Bà Rá luôn luôn là khó 
khăn lớn nhất, ảnh hưởng đến cả quy mô tổ chức của trại. Nhu cầu về thực phẩm 
như gạo, cá khô, nước mắm, mỡ heo, khoảng 5 tấn/tuần (TĐNK, 1942b) (thời điểm 
giữa năm 1942). Theo công văn số 9586-B của Phòng 2 Ban 3 Thống đốc Nam kỳ 
ngày 24/9/1942, việc tiếp tế này thông thường vận hành theo tuyến đường sắt Sài 
gòn - Lộc Ninh, sau theo đường bộ Lộc Ninh – Bà Rá. Công tác vận chuyển gặp 
phải những trở ngại lớn, do đường xá khó đi, phương tiện hỏng hóc. Vào lúc cao 
điểm, thực dân Pháp đã phải lập một nhà kho riêng ở ga Lộc Ninh để tiếp tế lương 
thực, thực phẩm cho trại Bà Rá (TĐNK, 1942c). 
Để tiếp tế cho Trại Lao động Đặc biệt, Sở Địa phương ở Đông Dương được 
giao quản lý 2 xe có trọng tải 2 tấn, nhưng trong đó xe tải CX 490 đã bị hư hỏng 
nhiều không thể đáp ứng được nhu cầu cần thiết (TĐNK, 1942b); trong khi “Việc vận 
chuyển thực phẩm lâu hỏng từ Lộc Ninh đến Núi Bà Rá (70km) (gạo, nước mắm, cá 
khô và mỡ heo), phải đi bằng đường Bù Đốp – Núi Bà Rá, tuyến đường thường xảy 
ra tai nạn và ngoằn ngoèo và thường trong tình trạng rất xấu, nên rất khó vận chuyển 
bằng xe Ford, vì nặng và cồng kềnh, đặc biệt, tại các đoạn đường dốc và các cây cầu 
ở Sông Bé rất nguy hiểm” (TĐNK, 1942b). Rõ ràng việc tiếp tế cho Trại Lao động 
Đặc biệt ở Bà Rá ngày càng trở nên khó khăn, kể cả việc khó khăn về thực phẩm, 
buộc chính quyền thực dân “phải vận chuyển nó một cách nhanh nhất và tiên liệu tất 
cả trường hợp xảy ra”; ngoài ra còn phải “phát triển công việc chăn nuôi và trồng trọt 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(45)-2020 
47 
ở Bà Rá, nhằm để giúp cho vùng tự cung được thực phẩm” (TĐNK, 1942b). Nhưng 
do nhiều yếu tố về thời tiết, khí hậu và lao động, nên việc giải quyết nhu cầu tiêu thụ 
thực phẩm thiết yếu nhất vẫn ngày càng khó khăn. 
4. Kết luận 
Gọi là “trại lao động đặc biệt” vì không có hệ thống nhà tù, trại giam, nơi lam 
sơn chướng khí, rừng thiêng nước độc, đầy thú giữ rừng hoang với khí hậu và điều 
kiện tự nhiên rất khắc nghiệt, điều kiện sinh sống thiếu thốn, độc hại, để giam giữ 
và áp dụng chế độ lao động khổ sai khắc nghiệt đối với các “lao động” mà thực chất 
tù nhân thường phạm và chính trị phạm, kể cả nữ - Thực chất là những nhà tù trá 
hình, chứa đựng tính chất dã man, vi phạm các quy định của pháp luật do chính 
thực dân Pháp đặt ra về chế độ đối xử với tù nhân và với những người không bị mất 
quyền công dân. Cho đến 8/1941 là cao nhất, hệ thống trại lao động đặc biệt Bà Rá 
gồm 3 trại A-B-C: Trại A dành cho tù thường phạm; Trại B dành cho nữ; Trại C 
dành cho can phạm chính trị. Quy mô các trại A, B: Mỗi trại có khoảng 8 -10 lán 
tranh, xung quanh rào dây thép gai. Mỗi lán khoảng 40m x 5m, sức chứa 45-50 
người. Chính quyền thuộc địa tổ chức điều hành và cai quản “Trại lao động đặc biệt 
Núi Bà Rá” theo cách “hai trong một”, “ba trong một” hoặc “bốn trong một” – “Hai 
trại” nam và nữ, “Ba trại” A, B, C, “Bốn” gồm cả Tài Lài, tất cả thống nhất trong 
một chủ thực dân Pháp, một bộ máy cai ngục, một chế độ lao tù khốc liệt. 
Thiết lập hệ thống nhà tù với đầy đủ hệ thống bộ máy quản tù, chính quyền 
thực dân nhằm mục tiêu đối phó và ngăn chặn phong trào đấu tranh của nhân dân 
chống chế độ cai trị của thực dân đế quốc và tay sai. Dù trá hình dưới dạng Trại lao 
động đặc biệt Núi Bà Rá, nhà tù Bà Rá trong khoảng 5 năm tồn tại là một trong 
những nhà tù khắc nghiệt và dã man của thực dân Pháp trong quá trình xâm lược 
Việt Nam. Tuy không nặng về tra tấn đòn roi, nhưng sự chịu đựng đày ải ở nơi lam 
sơn chướng khí, độc hại, môi trường phát sinh bệnh tật, khiến người tù không thể 
chịu đựng nổi, hoặc có sống sót cũng tàn phế bệnh tật suốt đời; đó là chế độ rất dã 
man, ác độc và thâm hiểm, kể cả tù nhân nữ. Chế độ ăn uống và chăm sóc sức khỏe 
là cực kỳ tồi tệ. Đây là biện pháp phụ trợ tốt nhất của chính quyền thực dân cùng 
với điều kiện tự nhiên và khí hậu khắc nghiệt nơi lam sơn chướng khí, thú dữ 
thường xuyên đe dọa mạng sống con người trong cảnh bị đày đọa, xiềng xích. 
Nghiên cứu nằm trong khuôn khổ đề tài theo Quyết định số 3381/QĐ-UBND, của 
Ủy ban Nhân dân tỉnh Bình Phước, ngày 27/12/2017. 
 https://doi.org/10.37550/tdmu.VJS/2020.02.021 
48 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Bùi Văn Toản (2016). Trại Bà Rá và số phận của tù nhân trong hệ thống nhà tù của 
thực dân Pháp. Hội thảo Di tích nhà tù Bà Rá và đấu tranh chống chế độ lao tù (1940-
1945). Thị ủy Phước Long, tháng 6/2016. 
[2] Nguyễn Thị Lưu (2015). Tình yêu và ánh lửa. NXB Tổng hợp TPHCM. 
[3] Nguyễn Thị Một (1997). Cuộc đời của mẹ, gia tài các con. Hồi ký cách mạng. NXB Trẻ. 
[4] Thanh Biền (2016). Phước Long ngày ấy bây giờ. Báo Tin tức (Thông tấn xã Việt 
Nam) ngày 30/4/2016. https://baotintuc.vn/xa-hoi/phuoc-long-ngay-ay-bay-gio-
20160430085318157.htm 
[5] Thống đốc Nam kỳ (1940). Công văn của Trưởng Sở Cảnh sát Nam kỳ gửi Thống đốc 
Nam kỳ v/v giam giữ con của tù nhân nữ ở trại lao động Bà Rá. Báo cáo số 8464, ngày 
25/10/1940. 
[6] Thống Đốc Nam Kỳ (1940a). Thông tư của Thống đốc Nam Kỳ về việc lập 1 khu trại 
dành cho nữ tù nhân tại trại lao động đặc biệt Bà Rá. Số 609 ngày 24-09-1940 
[7] Thống đốc Nam kỳ (1941). Bảng kê đồ dùng xin được tiếp tế của trại lao động Bà Rá 
từ ngày 19-26/4/1941. Công văn số 1460-DB, ngày 26/4/1941. 
[8] Thống đốc Nam kỳ (1941a). Công văn của Chủ tỉnh Biên Hòa gửi Trưởng Sở Cảnh sát 
Nam kỳ v/v số lượng tù nhân nữ ở Bà Rá. Báo cáo 2099-C/Api, ngày 11/7/1941. 
[9] Thống đốc Nam kỳ (1941b). Công văn của Chánh Tham biện tỉnh Biên Hòa gửi 
Trưởng Sở Cảnh sát v/v tù nhân giam giữ tại trại lao động Bà Rá. Công văn số 33SC, 
ngày 31/7/1941. 
[10] Thống đốc Nam kỳ (1941c). Công văn của Chủ tỉnh Biên Hòa gửi Đổng lý Văn phòng 
v/v các trại lao động đặc biệt tâp trung lại ở Núi Bà Rá. Công văn số 5403, ngày 
12/4/1941. 
[11] Thống đốc Nam kỳ (1941d). Công văn của Đổng lý Văn phòng gửi Chánh Văn phòng 
v/v cung cấp thông tin về trại lao động Bà Rá. Hồ sơ 17287, ngày 25/11/1941. 
[12] Thống đốc Nam kỳ (1941e). Công văn của Thanh tra Vụ Chính trị và Hành chánh gửi 
Thống đốc Nam kỳ báo cáo về trại lao động Bà Rá. Báo cáo số 33SC, ngày 16/8/1941. 
[13] Thống đốc Nam kỳ (1941f). Công văn của Thống đốc Nam kỳ gửi Chánh Tham biện 
Biên Hòa v/v duy trì tù nhân ở trại lao động Bà Rá. Báo cáo số 488C, ngày 28/8/1941. 
[14] Thống đốc Nam kỳ (1941g). Công văn của Văn phòng Vụ Chính trị Bản địa gửi Thống 
đốc Nam kỳ v/v đề nghị di dời tù nhân ở trại lao động Bà Rá. Báo cáo số 470-C, ngày 
25/8/1941. 
[15] Thống đốc Nam kỳ (1941h). Công văn ngày 31/7/1941 của Chánh Tham biện tỉnh Biên 
Hòa gửi Trưởng Sở Cảnh sát v/v tù nhân giam giữ tại trại lao động Bà Rá. Hồ sơ 
17286, ngày 31/7/1941. 
[16] Thống đốc Nam kỳ (1941i). Quyết định ấn định chi phí nuôi tù nhân tại trại lao động 
đặc biệt Bà Rá và Tà Lài. Hồ sơ G83/39, ngày 2/4/1941. 
[17] Thống đốc Nam kỳ (1941k). Thông tư của Thống đốc Nam kỳ v/v thi hành việc chuyển 
tù nhân trong các trại lao động Tà Lài và Bà Rá. Quyết định số 25, ngày 5/1/1941. 
Tạp chí Khoa học Đại học Thủ Dầu Một Số 2(45)-2020 
49 
[18] Thống đốc Nam kỳ (1942). Báo cáo thanh tra trại lao động đặc biệt Bà Rá tháng 6-
9/1942. Hồ sơ 50513, ngày 28/9/1942. 
[19] Thống đốc Nam kỳ (1942a). Công văn của Thống đốc Nam Kỳ gửi Chủ tỉnh Biên Hòa 
về cách tiếp tế thực phẩm cho Trại lao động Bà Rá. Báo cáo số 14802, ngày 24/9/1942 
[20] Thống đốc Nam kỳ (1942b). Công văn của Thống đốc Nam kỳ gửi Chủ tỉnh Biên Hòa 
về cách tiếp tế thực phẩm cho Trại lao động Bà Rá. Hồ sơ 18959, ngày 24/9/1942. 
[21] Thống đốc Nam kỳ (1942c). Công văn của Thống đốc Nam kỳ gửi Chủ tỉnh Biên Hòa 
v/v tiếp tế cho Bà Rá. Số 9586-B, ngày 24/9/1942. 
[22] Thống đốc Nam kỳ (1942d). Công văn của Thống đốc Nam kỳ gửi Trưởng sở Cảnh sát 
ở Sài Gòn về tù nhân bị giam tại trại lao động Bà Rá. Hồ sơ số 50513, ngày 
20/10/1942 . 
[23] Thống đốc Nam kỳ (1943). Bảng kê chi phí cho tù nhân Cam Bốt và gốc Trung kỳ ở 
trại Bà Rá, hoàn trả ngân sách nhà nước. Hồ sơ 52677, ngày 12/2/1943. 
[24] Thống đốc Nam kỳ (1943a). Công báo Đông Dương. Báo cáo số J.180, ngày 
16/3/1943. 
[25] Thống đốc Nam kỳ (1943b). Nghị định số 371-D của Toàn quyền Đông Dương về trại 
lao động Bà ra. Hồ sơ IIA45/192(8), ngày 21/8/1943. 
[26] Thống đốc Nam kỳ (1944). Công văn của Phòng 4 gửi Chủ tỉnh Biên Hòa v/v đề xuất 
kế hoạch chuyển tù nhân lên Bà Rá. Hồ sơ số 59618, ngày 11/8/1944. 
[27] Thống đốc Nam kỳ (1944a). Công văn mật ngày 23/9/1944 của Thống đốc Nam kỳ gửi 
Chủ tỉnh Biên Hòa v/v làm thông thoáng trại lao động Bà Rá. Hồ sơ 17192, ngày 
23/9/1944.