Tản mạn về sông An Cựu qua cảm nhận của người châu Âu trước 1945

132 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
TẢN MẠN VỀ SÔNG AN CỰU QUA CẢM NHẬN
CỦA NGƯỜI CHÂU ÂU TRƯỚC 1945
 Nguyễn Quang Trung Tiến*
Sông An Cựu và vùng đất ven con sông này ở khu vực Huế đã được người 
châu Âu biết đến từ thế kỷ XVII, qua tên gọi sông Phủ Cam và làng Phủ Cam. Tên 
Phủ Cam xuất phát từ cái phủ mang tên Cam, có cùng niên đại với phủ Dương 
Xuân và phủ Tập Tượng bên bờ nam Sông Hương thời các chúa Nguyễn,(1) nên dân 
gian quen gọi là Phủ Cam. 
Vùng đất ven sông Phủ Cam đã sớm xuất hiện họ đạo cùng trú sở của các linh 
mục thuộc Hội Thừa sai Paris (Société des Missions étrangères de Paris) và nhiều 
dòng tu khác, có nhà thờ từ năm 1682, đến đầu thế kỷ XX trở thành nhà thờ Chính 
tòa Phủ Cam; nên ngay từ thế kỷ XVII, các giáo sĩ phương Tây đến Huế quen dùng 
cái tên Phủ Cam, bởi đây là địa điểm tụ hội chính của họ ở đầu con sông.
Vào nửa đầu thế kỷ XVIII, tên Phủ Cam được toàn thế giới Công giáo quan 
tâm, do “Đức Giám mục E. F de la Baume [Khâm mạng Tòa Thánh Vatican], tuổi 
đã cao, thiếu thốn đủ mọi thứ... đã qua đời. Nơi đó không phải ở Cochin [từ năm 
1834 được triều Nguyễn gọi là Nam Kỳ], ở Barjavel, mà ở Phủ Cam, một vùng 
đất tại Huế; nơi ông được bổ nhiệm như một vị Hồng y giáo chủ, qua đời vào ngày 
02/4/1741, với sự có mặt của một hoàng thân Kitô giáo An Nam [hoàng tộc chúa 
Nguyễn xứ Đàng Trong], cùng một số người đến thăm viếng và những nhà truyền 
giáo khác, bao gồm một linh mục người Trung Quốc là học trò của ông... Cái chết 
này là một sự kiện ở Huế đối với triều đình cũng như các thần dân, bởi sự hiện diện 
của “Vị khách”mà cả thế giới đều biết đến”.(2)
Đầu thế kỷ XIX, vùng đất Phủ Cam là nơi cư trú suốt gần 18 năm [1802-1819] 
của gia đình Jean Baptiste Chaigneau, công thần người Pháp hàng đầu của chúa 
Nguyễn Ánh đã trở thành vua Gia Long đầu triều Nguyễn. Michel Ðức Chaigneau, 
con trai trưởng của gia đình này đã có nhiều kỷ niệm sâu lắng về vùng đất Phủ Cam 
khi viết trong hồi ký của mình: “Cha tôi đã mua một ngôi nhà ở khu vực phụ cận 
Huế, cách Kinh Thành khoảng một cây số và cách làng đạo Phủ Cam cũng khoảng 
chừng đó. Sở đất này rộng chừng ba héc-ta, nằm bên bờ một chi lưu [sông An Cựu] 
của sông Trường Tiền [Sông Hương] vốn bắt nguồn gần khu lăng tẩm của hoàng 
gia [nơi hợp lưu giữa sông Tả Trạch và sông Hữu Trạch để tạo thành Sông Hương, 
* Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế.
133Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
ở vị trí xã Hương Thọ, thị xã Hương Trà hiện nay]. Tương tự nhiều sở đất khác 
quanh thành phố, sở đất nhà cha tôi có trồng cau, cam, xoài, ổi, v.v... và bao quanh 
là hàng rào tre dày với bờ mương phía trong. Giữa sở đất là một cụm ba căn nhà, 
mái lợp ngói liệt; tất cả đều là nhà trệt, lớn bé đều có, cất trên nền nhà cao hơn mặt 
sân nửa mét, gồm những chiếc cột gỗ kết nối vững vàng với xà ngang và kèo. Tôi 
không thể cưỡng lại sự cám dỗ khi mô tả ngôi nhà này, nơi tôi sinh ra, lớn lên và 
lìa xa nó ở tuổi mười sáu, khi theo cha trong chuyến đi đầu tiên về Pháp vào cuối 
năm 1819”.(3)
Ảnh 1: Ngôi nhà của gia đình J. B. Chaigneau bên bờ sông An Cựu trong giai đoạn 1802-1819, 
nằm ở đường Phan Đình Phùng gần chợ Bến Ngự hiện nay. (Nguồn: Paul Boudet et André 
Masson (1931), Iconographie historique de l’Indochine française, Les Éditions G. Van Oest, 
Paris, Planche XVIII).
Ký ức của Michel Ðức Chaigneau về Phủ Cam không chỉ là ngôi nhà thời 
thơ ấu, mà còn phần nào phản ánh đặc điểm vùng đất này qua việc tang ma vào 
đầu thế kỷ XIX: “Ở Huế, người ta phải dùng thuyền để di chuyển trong phần lớn 
quãng đường đưa tang, bởi có vô số dòng sông ở mọi hướng tại vùng phụ cận, mà 
cầu thì rất ít. Lợi thế của việc đưa tang bằng thuyền là di chuyển nhanh hơn so với 
gánh đám bằng đường bộ. Nhưng đôi lúc do thiếu phương tiện, một phần đoàn đưa 
tang phải đi bộ theo trên bờ, rồi dùng đò ngang để qua sông ở những đoạn không 
có cầu. Giữa làng Phủ Cam và ngọn núi biệt lập [núi Ngự Bình] là một thung lũng 
lớn, “thung lũng mộ địa”, nơi phần lớn người Huế và vùng phụ cận mai táng những 
người thân. Một chi lưu của sông Trường Tiền chảy ngang một con đường sỏi đá 
134 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
nằm phía hữu ngạn [đường lên đàn Nam Giao, nay là đường Phan Bội Châu], cách 
cửa sông [Cửa Khâu, nơi giao nhau giữa bờ nam Sông Hương và đầu sông An 
Cựu] khoảng một cây số: con đường này dẫn đến “thung lũng mộ địa” khi vượt qua 
làng Phủ Cam ở bên trái”.(4)
Ảnh 2: Một khu làng ở cửa sông An Cựu ven phá Hà Trung - đầm Cầu Hai cuối thế kỷ XIX. 
(Nguồn: Valérien Groffier (1908), Héros trop oubliés de notre épopée coloniale, Desclée - De 
Brouwer, Lille, p. 312).
Đến nửa sau thế kỷ XIX, sĩ quan hải quân Pháp là Dutreuil de Rhins trên 
đường từ Đà Nẵng đi bộ ra Huế(5) để nhận nhiệm vụ lái thuê chiếc tàu hơi nước 
Scorpion cho triều đình Huế vào tháng 10/1876, đã có những cảm nhận đầu tiên 
dưới góc nhìn của người châu Âu về địa lý của vùng đất này. Trong bài viết đăng 
trên Tập san Hội Địa dư Paris năm 1878 [trước khi Dutreuil de Rhins viết hồi ký 
và xuất bản lần đầu năm 1879], ông nhận xét: “Từ chân dãy núi vòng quanh thung 
lũng Cầu Hai, nơi có một số con sông đổ nước vào, chúng tôi rời khỏi con đường 
bộ mà trước khi đến vùng đồng bằng Huế vẫn phải đi qua một con đèo, đất canh 
tác bị cắt xẻ bởi các dòng sông và một cánh đồng cát mênh mông được bao phủ 
với nhiều ngôi mộ – những di tích cuối cùng của một thành phố ẩn hiện phía xa. 
Để thuận tiện, chúng tôi đi thuyền bản xứ, hoặc gọi là thuyền tam bản, trong vòng 
12 giờ sẽ đưa chúng tôi qua vùng đầm phá và sông Phủ Cam để đến Huế. Toàn 
bộ đồng bằng mà chúng tôi đi qua, giữa đầm phá và những ngọn đồi bao quanh 
là một vùng đất đỏ, đất sét pha cát nơi nhiều nơi ít, bị chia cắt bởi các dòng suối, 
những cánh đồng lúa vùng trũng, và những rừng cây trong đó tre và cau chiếm đa 
số. Thấp thoáng dưới tầm nhìn của chúng tôi là nhiều thôn xóm được bao quanh 
bởi những vườn cây lá, đồng ruộng và cây ăn quả. Đến làng An Cựu, chúng tôi rời 
135Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
khỏi thuyền và đi bộ thêm hai cây số để đến khu nhà dành cho các phái bộ ngoại 
giao, bên bờ hữu ngạn Sông Huế [Sông Hương], trước tòa Kinh Thành, nơi chúng 
tôi chỉ trông thấy được những bức tường thành”.(6)
Đến năm 1879, dựa vào cuốn hồi ký của Dutreuil de Rhins vừa ra mắt, Tạp 
chí Địa dư của Pháp đã cung cấp một cái nhìn toàn cảnh hơn cho người châu Âu 
về địa lý, thủy văn của Sông Hương và sông An Cựu. Tờ tạp chí viết:
“Chúng ta sẽ theo chân Dutreuil de Rhins trong những chuyến thám hiểm của 
ông ta đối với hai nhánh của Sông Huế [Sông Hương], từ cửa sông đến đầu nguồn. 
Rời bến Sông Huế, nơi con tàu đang neo đậu, Dutreuil de Rhins đi ngược dòng 
sông đến địa điểm có tên là chợ Tuần [nguyên văn: Kien-Touane], ngang qua trước 
những khu vườn quanh lăng tẩm hoàng gia ở Vạn Niên [nguyên văn: Van-Nène] 
và ngọn núi hình nón có tên là Hòn Đụn [nguyên văn: Hon-Dun], cao 440 mét, từ 
đó quang cảnh trải dài trên một phần lớn của đồng bằng Huế. Đoạn sông qua khu 
vực Huế, và một phần ở đoạn trên, đã được mô tả nhiều lần, nhưng Dutreuil de 
Rhins là người đầu tiên [của châu Âu] thực hiện cuộc khảo sát nghiêm túc dòng 
sông đến tận cùng”.
“Chợ Tuần là một khu khá rộng, nằm ở nơi hợp lưu của hai phụ lưu tạo thành 
Sông Hương [nguyên văn: Truong-Thiên]. Nhánh sông phía tây [Hữu Trạch], ngắn 
hơn nhánh sông phía đông [Tả Trạch], có chiều dài khoảng 32km; từ thành phố Huế 
đến đầu nguồn nhánh này, có 27km đường sông có thể dùng tàu hơi nước. Các 
ghềnh đá phía trên có thể uốn nắn dễ dàng. Lên đến hẻm núi Thạch Hàn [nguyên 
văn: Da-Han, dân gian quen gọi Đá Hàn], chúng ta vẫn còn thấy một số khu trồng 
trọt; nhưng lên nữa, các túp lều xung quanh ngày càng ít, chỉ thấy một số rẫy trồng 
lúa. Nhánh sông này bắt nguồn từ giữa những hẻm núi hoang sơ với những sườn 
núi đẹp như tranh vẽ”.
“Ở nhánh sông phía đông, từ chợ Tuần, đầu tiên dòng sông băng qua các lăng 
tẩm hoàng gia [lăng Gia Long], sau đó là làng Công giáo Buồng Tằm [nguyên văn: 
Buong-tam], là điểm xa nhất mà các nhà truyền giáo có mặt trên nhánh sông này. 
Tại điểm này, dòng sông băng qua hai ghềnh thác chảy ra từ những ngọn núi không 
tên trong khu vực đó. Nhánh sông thứ hai này nằm cách chợ Tuần khoảng 24km, 
tuy vậy nó trở nên bất khả xâm phạm ngay cả với những chiếc xuồng độc mộc, và 
dễ dàng chặn đứng hoàn toàn mọi hoạt động của tàu hơi nước”.
“Tóm lại, sau khi khảo sát dòng sông, Dutreuil de Rhins đã nghiên cứu kỹ địa 
hình của vùng Huế, và vẽ lên một bản đồ toàn cảnh, đó là một tài liệu địa lý quan 
trọng. Toàn bộ phân bố của hệ thống sông Huế bây giờ đã rõ. Chúng ta thấy rằng, 
dòng sông được hình thành bởi sự hợp lưu của hai con sông khá quan trọng, rồi nó 
uốn cong về phía tây ở làng Long Hồ [nguyên văn: Thang-Ho], chảy theo hướng 
136 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
đông bắc. Cuối cùng, khi về đến Huế, một chi lưu quan trọng, sông Phủ Cam [An 
Cựu], tách ra khỏi sông chính chảy về phía đông nam, đổ vào đầm phá vùng Truồi 
[nguyên văn: Troui], theo hướng song song với bờ biển. Cửa sông bị che khuất 
nhưng cũng có thể điều hướng cho tàu hơi nước hoạt động”.
“Từ Huế, Sông Hương được chia thành nhiều nhánh sông nhỏ, trong đó 
nhánh chính chảy về phía bắc, đổ ra đầm phá theo một dòng chảy ngoằn ngoèo. 
Chúng tôi giới hạn phần trình bày này về một số chi tiết được thể hiện trong cuốn 
sách và bản đồ của Dutreuil de Rhins; bởi chúng tôi nghĩ đây là những điều quan 
trọng hàng đầu cần cung cấp cho độc giả trước khi đề cập những vấn đề khác (như 
mô tả những ngọn núi, thương mại, nông nghiệp, phong tục, v.v...) có trong sách. 
Bản đồ của Dutreuil de Rhins có ưu điểm lớn là được xây dựng trên cơ sở dữ liệu 
của bản thân tác giả; tất cả các vị trí và độ cao trên bản đồ cho thấy ông ta đã tự 
kiểm tra chúng. Trong những chi tiết mà Dutreuil de Rhins vẽ ra về địa hình, ông 
ta đã có mặt tại chỗ, cẩn thận tự mình quan sát, không để sai lệch sự thật mà lúc 
đầu chưa thể kiểm soát”.
“Nói tóm lại, chúng ta có trong tay cuốn sách của Dutreuil de Rhins, một tài 
liệu mới được bổ sung vào số tài liệu đã có rất nhiều, đến nỗi chúng ta nợ các sĩ 
quan hải quân uyên bác của mình; và chúng tôi chỉ mong muốn rằng, một thí dụ tốt 
như vậy nên được tất cả những người Pháp trẻ tuổi có học thức quan tâm, để lường 
trước sự khó khăn của cuộc sống khi có mặt ở những khu vực ít được biết đến”.(7)
Cuộc khảo sát của Dutreuil de Rhins ở phần thượng nguồn Sông Hương và 
tổng thể hệ thống sông ở Huế đã được Tạp chí Địa dư của Pháp khái quát lại để 
giới thiệu; vậy từ cửa biển lên Huế để vào sông An Cựu như thế nào, chúng ta hãy 
đọc những dòng ghi chép của chính tác giả trong chuyến đến Huế lần đầu bằng 
đường biển trước đó một tháng: 
“Ngày 10/9/1876 của tôi đã kín lịch, bởi vì bắt đầu từ Thuận An [nguyên văn: 
Touane-ane] vào lúc 5 giờ sáng, tôi đề xuất trước khi đến yết kiến quan thượng 
thư, sẽ đi một vòng quanh hòn đảo lớn [Cồn Hến trên Sông Hương] che chắn Kinh 
Thành Huế ở phía đông và nhìn ngắm non nước này từ đỉnh núi Ngự Bình [nguyên 
văn: Dia-bigne]. Vì vậy, chiếc thuyền dài đã phải chèo cật lực cho tới khi chúng tôi 
đến góc phía bắc của thành phố. Ở đó, dòng sông vẽ nên một vòng cung lớn giữa 
các cánh đồng lúa ở phía nam và đôi bờ sông rất thấp nhưng lại dốc, bên bờ hữu 
ngạn được bao phủ bởi nhiều lùm cây xanh và khu dân cư. Phía trên của vòng cung 
này, sau một cái cồn nhỏ xanh rờn, nhánh phía đông bắc của dòng sông cắt một lối 
chảy ngang qua cánh đồng hướng về phía Thuận An”.
“Chừng hơn sáu trăm mét nữa, chúng tôi nhìn thấy một cây bồ đề [nguyên 
văn: bo-dé] tuyệt đẹp, đẹp nhất trong những thứ tôi từng trông thấy ở khu vực Huế. 
137Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
Những nhánh cây vươn ra khỏi bờ và cắm nhiều chùm rễ xuống sông; nhìn từ xa, 
nó trông như một cây cầu bằng lá. Thân cây chính tuyệt đẹp này có chu vi dễ đến 
chừng hai mươi mét. Cách đó một khoảng, có một bến đò [bến đò Chợ Dinh] băng 
qua con sông phía trước con đường từ Thuận An đến Huế, và một hòn đảo rất hẹp 
[Cồn Hến] xuất hiện trước mặt chúng tôi”.
“Nhánh sông phía đông sâu hơn, bọc quanh ở ngoài. Tôi chọn nhánh phía 
tây, có vẻ như hợp ý với tôi hơn, bởi những khu dân cư, những xóm làng đông đúc 
và cây cối sum suê ở đôi bờ. Mực nước xuống quá thấp đến mức cực tiểu, khiến 
chúng tôi gặp khó khăn khi vượt qua chỗ cạn; sau đó, thuyền đi nhanh hơn ở phía 
trước Kinh Thành, rồi chúng tôi rẽ vào con sông mà thuyền bè vận tải có thể qua 
lại, sông Phủ Cam [nguyên văn: Fou-cam], chi lưu phía nam của đồng bằng được 
hình thành bởi sông Trường Tiền [nguyên văn: Truong-thiên, tức Sông Hương].”
“Sự hiện diện của những con sông này dường như tương tự nhau, nhưng cảnh 
quan [sông Phủ Cam] mới mẻ hơn, trở nên hẹp hơn, quanh co hơn, và được trời 
phú cho một sự quyến rũ mới. Tôi dừng lại giữa đường đến làng Phủ Cam để tìm 
kiếm dấu vết của quá khứ mà nước Pháp có thể tự hào. Nỗi vất vả biến mất! Song 
tất cả đều giống nhau, không ai có thể hoặc sẽ chỉ ra cho tôi một trong số những 
gian nhà xinh xắn này là ngôi nhà mà từ lâu gia đình ông Jean Baptiste Chaigneau 
đã sinh sống. Liệu tôi có nên ngạc nhiên không?”
Ảnh 3: Đường sông từ Thuận An băng qua giữa Kinh Thành Huế và Sứ quán Pháp để vào lối đầu 
sông Phủ Cam cuối thế kỷ XIX. (Nguồn: Édouard Hocquard (1892), Une campagne au Tonkin, 
Hachette et Cie, Paris).
138 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
“Rời làng Phủ Cam ở bờ hữu ngạn và đi xuống khúc quanh cuối cùng, ở đó 
chúng tôi thấy cây cầu gỗ An Cựu [nguyên văn: pont de bois d’Ane-keuou]. Chúng 
tôi lên bộ ở đây và băng qua một cánh đồng phủ kín những ngôi mộ, đi chừng hơn 
15 phút thì đến chân núi Ngự Bình. Ngọn núi này có hình thang hoặc tam giác, tùy 
theo hướng nhìn, được rừng thông bao phủ, và trên sườn dốc có một con đường 
mòn nhỏ dẫn lên đến đỉnh. Đỉnh núi hẹp, nhưng từ đó có thể mở rộng tầm nhìn về 
phía nam và thấy toàn bộ dãy núi”.
“Về phía tây, chúng ta có thể nhìn thấy những mái ngói hoàng lưu ly trên lăng 
mộ hoàng gia ở Vạn Niên [nguyên văn: Van-nene, tức lăng vua Tự Đức, nhưng 
thời điểm đó vua Tự Đức còn tại vị]; một vùng núi đồi nhấp nhô ẩn hiện một dòng 
sông, mà từ đó chúng ta có thể xuôi dòng ra phía bắc cho tới biển”.
“Bức tranh toàn cảnh Huế rất đa dạng, tráng lệ về tổng thể: trên kia, là một 
vùng đất nhấp nhô, đẹp như tranh vẽ và hoang dại; ở đây, một thảm cây xanh mênh 
mông và đồng bộ trải ra đến tận những đụn cát nằm sát đại dương. Trên kia, sự 
tĩnh lặng của nơi yên nghỉ; ở đây, sự chuyển động của cuộc sống: trên dải đồng 
bằng này, không thiếu ưu đãi nhưng cũng không tươi mới, sừng sững một khối 
tường thành hình vuông ngăn cách bởi những con sông và kênh đào. Bên trong 
Kinh Thành Huế dường như được che phủ bởi những lùm cây xanh. Theo bố trí đó, 
chúng ta hình dung tòa thành hình vuông, đường phố xuyên qua những hàng cây 
và các cổng thành, nhưng thực sự chúng ta chỉ nhìn thấy mái của các cung điện. Từ 
đỉnh của một ngọn nú ... : Âu thuyền trước khu Sứ quán - Tòa Khâm sứ ở bờ nam Sông Hương đầu thế kỷ XX. 
(Nguồn: skyscrapercity.com).
142 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
“Trên các nhánh phi lao là những chiếc đèn lồng với những ngôi sao kỳ lạ, 
hiện lên những con thú phát sáng - những tưởng tượng của sự hình dung thế tục, 
những đầu thú kỳ dị, những con phượng hoàng khoe sắc, những con cá huỳnh 
quang. Không gì đẹp hơn những chiếc đèn lồng cổ điển, tinh khiết trong hình dạng, 
nghiêm trang trong sự tỏa sáng của chúng. Ngọn đèn bên trong chiếu sáng một con 
rồng với tông màu trên nền vải cổ”.
“Người dân đi ngang qua đây thường không ồn ào hay náo nhiệt. Họ tự chùng 
xuống, như thể có một vài quan ngại nào đó. Không một người phu kéo xe nào 
không cất tiếng bỡn cợt “con gái”, và không tíu tít khi lại gần những gian hàng hoa 
quả và cau trầu. Không có một bóng dáng phụ nữ nào, ngoại trừ những người buôn 
bán này đang ngồi “chò hỏ” trong cảnh tranh tối tranh sáng”...(14)
Ảnh 5: Đoạn sông An Cựu cạnh cầu Ga Huế đầu thế kỷ XX. 
(Nguồn: Le Monde colonial illustré, Paris, N010, 7/1924, p. 228).
Trên dòng sông An Cựu, mặc dù đang sa lầy trong cuộc Chiến tranh Thế giới 
1914-1918, người Pháp cũng bắt đầu có sự điều chỉnh, với việc xây cống ngăn mặn 
ở cửa sông giáp phá Hà Trung - đầm Cầu Hai. Năm 1916, căn cứ dự án của Toàn 
quyền Đông Dương về việc thực hiện các công trình thủy lợi ở tỉnh Thừa Thiên 
và tờ trình của Bộ trưởng Bộ Thuộc địa Pháp, ngày 19/12/1916, Tổng thống Cộng 
hòa Pháp(15) ký sắc lệnh cho phép triển khai xây dựng các đập Phủ Cam [đập Cống 
Quan] và Cầu Hai với khoản kinh phí 200.000 francs (Điều 1).(16)
Con đập chắn có cống tháo nước làm xong, sinh hoạt của cư dân trên sông 
An Cựu cũng phải thay đổi phương cách khi đi từ sông ra phá hay ngược dòng từ 
143Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
phá vào sông. Dufresne đã cho chúng ta thấy lại cảnh này một cách thi vị qua sự 
mô tả đầy chất văn chương:
“Từ khi sông Phủ Cam tại Huế bị cách ly với đầm phá bởi một con đập để 
ngăn nước mặn xâm nhập vào những cánh đồng lúa, và điều đó là cần thiết, để 
vượt qua đập chắn, người ta hò và nghiêng các thuyền tam bản để gánh qua với 
một điệu hò dài, mà cuối mỗi câu được xướng lên bởi một người râu tóc bạc trắng 
thì cả nhóm cùng hò theo ở những điệp khúc. Những người khiêng thuyền thậm 
chí không thể gánh nổi nếu không có nhịp điệu của hai tiếng “hò khoan” vang lên 
theo từng động tác của họ”.
“Có lẽ trong giao thông đường thủy, hiệu ứng nghệ thuật được tạo ra bằng 
cách hòa cùng một nhịp hò mang đến sự hoàn hảo tối đa. Ở đó, tất cả mọi thứ góp 
phần vào kết quả của cái đẹp: sự tĩnh lặng sâu lắng của vùng nông thôn, vẻ duyên 
dáng của những hàng tre, mặt nước êm đềm phản chiếu ánh trăng yên bình trên 
một thủy vực rộng. Những chiếc thuyền lướt nhẹ mà không có bất kỳ âm thanh nào 
khác ngoài tiếng mái chèo cọ xát quai chèo và cọc chèo. Và người ta có thể đoán 
được khoảng cách một đoạn điệp khúc hò theo nhịp điệu chậm rãi”.(17)
Kể từ cuối năm 1924, khi trên dòng sông An Cựu ở khu vực Huế đã có đủ 
6 cây cầu nối đôi bờ [các cầu: Ga, Nam Giao, Bến Ngự, Phủ Cam, Kho Rèn, An 
Cựu], cảnh quan ở vùng sông này lại tiếp tục có thêm nhiều thay đổi theo nhịp 
bước của quá trình đô thị hóa, như những dòng mô tả đầy cảm xúc hoài cổ dưới 
đây của Léopold Cadière: 
“Con sông, rộng 300 mét, Sông Hương, chảy xuống từ những ngọn núi gần 
đó, nổi lên từ mỏm đồi đỏ và uốn cong hai lần, tạo thành một chữ Z lớn. Đường 
trung tuyến kéo từ phía mặt trời lặn sang hướng đông, chia thành phố làm hai: khu 
phố Tây ở bờ hữu ngạn, thành cổ và khu dân cư bản địa ở bờ tả ngạn. Hai cây cầu 
sắt, cầu Clémenceau, tức cầu Thành Thái cũ [cầu Trường Tiền] phía hạ lưu; cầu 
đường sắt phía thượng nguồn [cầu Dã Viên], kết nối hai phần của kinh đô. Các dự 
án về mỹ quan của thành phố đưa ra một cây cầu thứ ba, hoành tráng, nằm giữa 
hai cái hiện đang tồn tại. Tôi bắt gặp nhiều người không biết nhàm chán trước vẻ 
đẹp của thiên nhiên, không hề mệt mỏi khi đứng hàng giờ bên lan can của cây cầu 
Clémenceau. Dòng nước lững lờ trôi giữa hàng ngàn cư dân vạn đò sinh sống trên 
thuyền, với một bờ có màu ngọc lục bảo được nhấn mạnh bởi các bức tường màu 
thổ hoàng của tòa thành cổ, còn một bên là những đốm trắng của các tòa nhà kiểu 
châu Âu. Đằng xa, những ngọn đồi nối tiếp nhau như những con cừu bị xén lông, 
lộ ra một mảng sườn thấm nước trông như những vệt máu dưới một thảm thực vật 
mỏng màu xám. Phía xa xa, những ngọn núi mọc lên, sương mờ che khuất rồi lại 
lướt qua, chúng có màu xanh đen và đường nét sắc nhọn”.
144 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
“Ba mươi năm trước, bờ hữu ngạn có một bộ mặt khác xa ngày hôm nay. Khu 
phố Tây hầu như không tồn tại. Rất khó để nhận dạng nó khi nhìn từ phía hạ lưu. 
Sứ quán Pháp bị che phủ bởi lùm cây, được bảo vệ bằng một doanh trại và liên lạc 
với phần còn lại của thế giới bằng một gian nhà có mái che. Toàn bộ bờ sông bị lấp 
kín bởi một dãy các căn nhà thấp và mái rộng, trải theo chiều dài con sông: chúng 
là doanh trại của doanh Thủy sư An Nam. Tòa nhà cuối cùng trong số đó đã biến 
mất do quá trình xây dựng Trường Quốc Học. Nhà khảo cổ luyến tiếc về sự biến 
mất hoàn toàn của chúng; nhưng người nghệ sĩ thì không như vậy. Đằng trước các 
doanh trại, những âu thuyền phủ đầy những túp lều tranh nhẹ, chứa những chiếc 
thuyền hoàng gia khi thời tiết xấu. Tại đây, nhà khảo cổ học và nghệ thuật cùng 
chung nỗi luyến tiếc, không phải về những túp lều, mà về những chiếc thuyền. Một 
số thuyền xưa là kỳ quan về nghệ thuật điêu khắc, sơn mài, thếp vàng. Không còn 
gì, hoặc quá ít đến mức gần như không có gì...” 
“Nhu cầu của thời đại đã cuốn trôi mọi thứ. Trên vị trí của một phần những 
chuồng voi của hoàng gia mọc lên nhà ga xe lửa và một khách sạn, một xưởng 
cưa, một nhà máy nước đá, khu dân cư. Ở phía bên kia sông Phủ Cam, một cây cầu 
đẹp bắc qua, Trường Pellerin [nay là khu Học viện Âm nhạc Huế] thay thế các khu 
vườn rợp bóng và nhà cửa”.
“Tiếp đến, từ dãy doanh trại cũ của thủy quân, đã chia thành Dinh Công sứ 
Thừa Thiên, các văn phòng và doanh trại bảo an binh, Trường Quốc Học, Trường 
nữ trung học Đồng Khánh, trụ sở Phủ Thừa của tỉnh và nhà lao, bệnh viện trung 
ương rộng lớn của Trung Kỳ, bưu điện, các công trình công cộng, câu lạc bộ, khách 
sạn lớn của Huế, Tòa Khâm sứ Trung Kỳ, Sứ quán cũ, nhạc viện, sở thuế... Tôi 
chỉ đề cập đến các tòa nhà chính và chỉ nói về những gì chúng ta thấy khi đi theo 
đường Jules Ferry [nay là Lê Lợi], trục chính của Huế, mà không nói đến tất cả 
các công trình xây dựng, các cơ sở theo kế hoạch chỉnh trang của đô thị Huế đang 
được tiến hành”.
“Tất cả các công trình này được phủ bóng cây xanh, phù hợp với một thành 
phố thuộc địa. Một số công trình là các di tích, với đường nét giản dị và thuần khiết 
theo sở thích của người Pháp, lại phù hợp với yêu cầu của bản xứ. Một số công 
trình khác đã bị chỉ trích mạnh mẽ, trở thành bất cập và phải để cho cây cối che 
phủ dần”.(18)
Cùng mang tâm trạng hoài cổ, năm 1925, Madrolle viết: “Ở bờ hữu ngạn 
Sông Hương là khu phố Tây. Tòa Khâm sứ vẫn còn được gọi là Sứ quán, vì ban đầu 
vào năm 1878 nơi đây được dùng làm trú sở của sứ bộ ngoại giao Pháp một thời 
gian, trước khi thiết lập chính quyền Bảo hộ. Băng qua sông Phủ Cam là nhà ga 
xe lửa, đại lộ Nam Giao, chùa Quốc Ân, thành cổ ở Nguyệt Biều [Thành Lồi], đàn 
145Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
Nam Giao, núi Ngự Bình, đường lên lăng tẩm hoàng gia. Trên ngọn đồi phía sau 
nhà ga, có chùa Báo Quốc được xây dựng vào cuối thế kỷ XVII. Cổng tam quan 
của chùa xây dựng vào năm 1808, được khắc trang trí bằng chữ Phạn và các Hán tự. 
Trong khuôn viên có những bảo tháp của các sư trú trì. Tháp cổ nhất nằm sau hàng 
đầu tiên được dựng lên (năm 1714) bởi các đệ tử đáng kính của sư Giác Phong để 
tưởng niệm vị tổ sáng lập chùa. Trong chính điện có một số mảng chạm khắc đẹp, 
một cái chuông đúc năm 1808. Trên bàn thờ lớn được xếp theo thứ bậc là tượng của 
các vị Phật trong Phật giáo Đại thừa, xen vào đó là vài bức tượng của Lão giáo...(19)
Việc chỉnh trang sông An Cựu còn được tiếp nối những năm sau đó, như vào 
năm 1929, tỉnh Thừa Thiên trích ngân sách để gia cố độ bền của kè chống xói mòn 
ở bờ sông đoạn Phủ Cam;(20) năm 1932 trích 745,00 đồng Đông Dương xây công 
trình bảo vệ ở hai bờ sông chống xói lở phía dưới cầu An Cựu,(21) trích 500,00 đồng 
Đông Dương tu bổ lần thứ nhất công trình bảo vệ trên bờ sông Phủ Cam chống lũ 
lụt hàng năm gây xói mòn theo yêu cầu của Hội đồng tỉnh;(22) năm 1938 trích trước 
425,00 đồng Đông Dương cho việc củng cố và thay thế mặt đường bờ kè của cầu 
đường Jules Ferry gần ga [cầu Ga] bằng mặt đường bê tông cốt thép...(23)
Hóa ra, những hoạt động chỉnh trang, tu bổ để cho dòng sông An Cựu vận hành 
tốt hơn, đô thị phát triển mạnh hơn dưới thời Pháp thuộc không hề quá ít; còn những 
cảm nhận của người châu Âu về vùng đất bên sông An Cựu ở khu vực Huế thì không 
chỉ có sự vui mừng về những đổi thay, mà còn xen lẫn vào đó cả những tâm trạng 
hoài cổ, luyến tiếc những giá trị quý báu của một thời đang dần dần mất bóng...
 N Q T T
Ảnh 6: Trụ sở tập đoàn công nghệ phẩm Chaffanjon góc đường Chaigneau - Henri Rivière giữa 
thế kỷ XX, nay là góc Lý Thường Kiệt - Hà Nội. (Nguồn: AAVH).
146 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
CHÚ THÍCH
(1) Lê Quý Đôn toàn tập (1977), Tập I, Phủ biên tạp lục, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr 112.
(2) Académie de Vaucluse (1935), Mémoires de l’Académie de Vaucluse, Tome XXXV, Impr. 
Rullière, Avignon, p. 181.
(3) Michel Ðức Chaigneau (1867), Souvenirs de Hué, Imprimerie Impériale, Paris, p. 20.
(4) Michel Ðức Chaigneau (1867), Souvenirs de Hué, Imprimerie Impériale, Paris, p. 211-212.
(5) Đây là lần ra Huế thứ hai của Dutreuil de Rhins, lần đầu ông đến Huế bằng đường biển, đi 
từ cửa biển Thuận An lên Huế.
(6) Dutreuil de Rhins, “La côte d’Annam et la province de Hué”, Bulletin de la Société de 
Géographie, Société de Géographie, Tome XVI, Paris, 12/1878, p. 335-336.
(7) Institut Géographique de Paris, Revue de Géographie, Tome V, juillet - décembre 1879, 
Librairie Ch. Delagrave, Paris, p. 196-198.
(8) Jules Léon Dutreuil de Rhins (1889), Le royaume d’Annam et les Annamites: journal de 
voyage, Librairie Plon, Paris, p. 125-128.
(9) Jules Léon Dutreuil de Rhins (1889), Le royaume d’Annam et les Annamites: journal de 
voyage, Librairie Plon, Paris, p. 232-234.
(10) Bulletin officiel de l’Indo-Chine française, No 1-6, Imprimerie Schneider, Hanoi, 1899, p. 12.
(11) Bulletin Économique de l’Indo-Chine, No110, septembre 1914, Hanoi, p.764.
(12) J. Paul Trouillet, “Le Tourisme en Indochine”, La Dépêche Coloniale Illustrée, No11, 15 juin 
1910, Paris, p. 137. 
(13) Ph. Eberhardt, Guide de l’Annam, Augustin Challamel - Éditeur, Librairie Maritime et 
Coloniale, Paris, 1914, p. 157-158.
(14) Jeanne Leuba, “La grande nuit”, La Renaissance, No14, 08 juillet 1916, Paris, p. 17.
(15) Tổng thống Raymond Nicolas Landry Poincaré, nhiệm kỳ 1913-1920.
(16) Bulletin officiel du Ministère des Colonies, Nos1 à 12, 1918, Imprimerie Nationale, Paris, 
p. 48-50.
(17) Dufresne, “Littérature Annamite”, Indochine, Exposition Coloniale Internationale de Paris, 
Société d’Éditions, Paris, 1931, p. 160.
(18) Agence Économique des territoires africains sous mandat, Bulletin de l’Agence Générale 
des Colonies, No197, 1924, Paris, p. 817-818.
(19) Madrolle (1925), Indochine du Nord: Tonkin, Annam, Laos, Yunnan, Kouang-Tchéou Wan 
(2e Édition), Librairie Hachette, Paris, p. 270-271.
(20) Gouvernement général de l’Indo-Chine, Rapports au Conseil de gouvernement, Imprimerie 
d’Extrême-Orient, Hanoï, 1929, p. 785.
(21) Résidence de Thua-Thiên, Budget provincial pour l’exercice, Imprimerie Phuc-Long, Hué, 
1932, p. 50-51. 
(22) Résidence de Thua-Thiên, Budget provincial pour l’exercice, Imprimerie Phuc-Long, Hué, 
1932, p. 46-47.
(23) Ville de Hué, Budget municipal pour l’exercice, Imprimerie de Bui Huy Tin, Hué, 1938, p. 48-49.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Agence Économique des territoires africains sous mandat, Bulletin de l’Agence Générale 
des Colonies, No197, 1924, Paris.
147Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (149) . 2018
2. Bulletin économique de l’Indo-Chine, No110, septembre 1914, Hanoi.
3. Bulletin officiel de l’Indo-Chine française, No1-6, 1899, Imprimerie Schneider, Hanoi.
4. Bulletin officiel du Ministère des Colonies, Nos1 à 12, 1918, Imprimerie Nationale, Paris.
5. Michel Ðức Chaigneau (1867), Souvenirs de Hué, Imprimerie Impériale, Paris.
6. Dufresne (1931), “Littérature Annamite”, Indochine, Exposition Coloniale Internationale de 
Paris, Société d’Éditions, Paris.
7. Lê Quý Đôn toàn tập (1977), Tập I, Phủ biên tạp lục, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
8. Ph. Eberhardt (1914), Guide de l’Annam, Augustin Challamel - Éditeur, Librairie Maritime et 
Coloniale, Paris.
9. Gouvernement général de l’Indo-Chine, Rapports au Conseil de gouvernement, Impr. 
d’Extrême-Orient, Hanoï, 1929.
10. Institut Géographique de Paris, Revue de Géographie, Tome V, juillet - décembre 1879, 
Librairie Ch. Delagrave, Paris.
11. Jeanne Leuba, “La grande nuit”, La Renaissance, No14, 08 juillet 1916, Paris.
12. Madrolle (1925), Indochine du Nord: Tonkin, Annam, Laos, Yunnan, Kouang-Tchéou Wan (2e 
Édition), Librairie Hachette, Paris.
13. Résidence de Thua-Thiên, Budget provincial pour l’exercice, Imprimerie Phuc-Long, Hué, 1932.
14. Dutreuil de Rhins, “La côte d’Annam et la province de Hué”, Bulletin de la Société de 
Géographie, Société de Géographie, Tome XVI, Paris, 12/1878.
15. Dutreuil de Rhins (1889), Le royaume d’Annam et les Annamites: journal de voyage, Librairie 
Plon, Paris.
16. J. Paul Trouillet, “Le Tourisme en Indochine”, La Dépêche Coloniale Illustrée, No11, 15 juin 
1910, Paris.
17. Académie de Vaucluse (1935), Mémoires de l’Académie de Vaucluse, Tome XXXV, 
Imprimerie Rullière, Avignon.
18. Ville de Hué, Budget municipal pour l’exercice, Imprimerie de Bui Huy Tin, Hué, 1938.
TÓM TẮT
 Sông An Cựu và vùng đất ven con sông này ở Huế đã được người châu Âu biết đến từ thế 
kỷ XVII qua tên gọi sông Phủ Cam và làng Phủ Cam. Bài viết này tổng thuật những điều ghi chép, 
khảo tả về sông An Cựu của một số tác giả người Âu từng đến Huế xưa, qua đó giúp người đọc 
hôm nay hình dung được cảnh quan và những thay đổi của dòng sông “nắng đục mưa trong” 
trong quá trình đô thị hóa vùng Huế.
ABSTRACT
TALKING ABOUT AN CỰU RIVER THROUGH THE VIEW 
OF SOME EUROPEAN PEOPLE BEFORE 1945
An Cựu River and the area along this river in Huế have been known to Europeans since the 
17th century through the name of Phủ Cam River and Phủ Cam village. This article summarizes 
the notes and descriptions of An Cựu River of some European authors who used to visit Huế in 
the past, and thereby helping readers visualize the landscape and changes of the river which is 
“muddy in sunny season and clear in rainy season” during the process of urbanization of Huế.