Tác dụng cải thiện chức năng thông khí phổi của tập khí công dưỡng sinh sau rửa phổi ở bệnh nhân bụi phổi silic có rối loạn thông khí tắc nghẽn tại Bệnh viện Than Khoáng sản năm 2017

SỐ 2 (49) - Tháng 03-04/2019
Website: yhoccongdong.vn30
JOURNAL OF COMMUNITY MEDICINE 2019
TÓM TẮT
Mục tiêu: Đánh giá tác dụng cải thiện chức năng 
thông khí phổi của tập khí công dưỡng sinh sau rửa phổi 
ở bệnh nhân bụi phổi Silic có rối loạn thông khí tắc nghẽn 
ở bệnh nhân bụi phổi Silic tại Bệnh viện Than Khoáng 
sản năm 2017. Đối tượng và phương pháp: Thử nghiệm 
lâm sàng ngẫu nhiên so sánh trước sau có đối chứng giữa 
hai nhóm được tiến hành trên 60 bệnh nhân bụi phổi Silic 
nội trú tại Bệnh viện Than Khoáng sản, thời gian từ tháng 
3/2017 đến tháng 8/2017. Kết quả: Sau điều trị, mức tăng 
các thông số về chức năng thông khí phổi (các chỉ số: VC, 
FVC, Tiff, MEF75, MEF50, MEF25, MVV,) của bệnh 
nhân có rối loạn thông khí tắc nghẽn ở nhóm có tập khí 
công dưỡng sinh cao hơn nhóm không tập khí công dưỡng 
sinh có ý nghĩa thống kê (p<0,05). Kết luận: Chức năng 
thông khí phổi của bệnh nhân có rối loạn thông khí tắc 
nghẽn được cải thiện rõ rệt (thể tích phổi, lưu lượng tối đa, 
thông khí tối đa,) sau tập khí công dưỡng sinh.
Từ khóa: Khí công dưỡng sinh, chức năng thông khí 
phổi, bệnh bụi phổi silic, rối loạn thông khí tắc nghẽn
SUMMARY
EFFECT OF QICONG EXERCISE AFTER 
LUNG LAVAGE IN IMPROVING PULMONARY 
VENTILATION FUNCTION AMONG SILICOSIS 
PATIENTS WITH OBSTRUCTIVE VENTILATION 
DISORDER AT MINERAL COAL HOSPITAL IN 
2017
Objective: To assess the effect of Qicong exercise 
after lung lavage in improving pulmonary ventilation 
function among Silicosis patients with obstructive 
ventilation disorder at Mineral Coal Hospital in 2017. 
Subjects and methods: A randomized controlled trial 
between two groups was conducted on 60 patients with 
silicosis at Coal Mineral Hospital, from Mar 2017 to 
Aug 2017. Results: After treatment, the parameters of 
pulmonary ventilation function (VC, FVC, Tiff, MEF75, 
MEF50, MEF25, MVV, ...) in Silicosis patients with 
obstructive ventilation disorder were increased more 
than in the group with exercising Qigong compared the 
group without exercising Qicong, this different was 
statistically significant (p<0.05). Conclusions: The 
pulmonary ventilation function of patients with obstructive 
ventilation disorder was significantly improved (lung 
volume, maximum flow, maximum ventilation, ...) after 
the exercise of Qigong.
Key words: Qigong, pulmonary ventilation function, 
silicosis, obstructive ventilation disorder
I . ĐẶT VẤN ĐỀ
Bệnh bụi phổi Silic (Silicosis) là do người lao động 
khai thác, chế biến than, đá, quặng, hít phải bụi trong thời 
gian dài có những biểu hiện triệu chứng về hô hấp như ho, 
tức ngực, khạc đờm nhiều [1].
Theo nhận xét của Hội nghị tư vấn Silicosis, Geneve 
1989: ở các nước đang phát triển, biện pháp ngăn chặn 
bụi không hiệu quả, nồng độ bụi hô hấp cao, công nhân 
thường phải làm việc gắng sức, nguy cơ mắc Silicosis tăng 
cao [2],[3]. Tại Việt Nam, Silicosis nghề nghiệp là bệnh 
chiếm tỷ lệ cao nhất trong 28 bệnh nghề nghiệp được bảo 
hiểm hiện nay, tính đến cuối năm 2011, tổng số mắc bệnh 
nghề nghiệp của Việt Nam là 27.246 trường hợp, trong đó 
Silicosis chiếm tới 74,40% [4]. 
Silicosis là một bệnh xơ hóa phổi không hồi phục, 
hiện không có thuốc điều trị đặc hiệu, chỉ có các loại thuốc 
chữa triệu chứng và nâng cao thể trạng, giúp làm giảm, 
Ngày nhận bài: 01/01/2019 Ngày phản biện: 20/01/2019 Ngày duyệt đăng: 31/01/2019
TÁC DỤNG CẢI THIỆN CHỨC NĂNG THÔNG KHÍ PHỔI CỦA 
TẬP KHÍ CÔNG DƯỠNG SINH SAU RỬA PHỔI Ở BỆNH 
NHÂN BỤI PHỔI SILIC CÓ RỐI LOẠN THÔNG KHÍ TẮC 
NGHẼN TẠI BỆNH VIỆN THAN KHOÁNG SẢN NĂM 2017
Đinh Khánh Hường1, Lưu Minh Châu2, Đinh Văn Tài3
1. Bệnh viện Than Khoáng sản 
2. 3 Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam
SỐ 2 (49) - Tháng 03-04/2019
Website: yhoccongdong.vn 31
VI
N
S
C K
H E
C NG
NG 
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
ngừng tiến triển bệnh [2]. Phương pháp khí công dưỡng 
sinh dựa trên vũ trụ quan và nhân sinh quan để giúp con 
người sau khi tập luyện có một sức khỏe tốt, một cuộc 
sống lành mạnh và kéo dài tuổi thọ [5].
Trên thế giới và tại Việt Nam đã có một số nghiên 
cứu đề cập đến một số phương pháp điều trị Silicosis. 
Kỹ thuật rửa phổi giúp loại bỏ toàn bộ bụi phổi và đại 
thực bào đã nuốt bụi làm giảm sự xơ hóa tiến triển của 
bệnh, giảm tắc nghẽn đường thở, nâng cao tuổi thọ 
người bệnh. Hiện nay kỹ thuật tiên tiến nhất này được 
thực hiện duy nhất tại Bệnh viện Than và Khoáng sản từ 
năm 2005. Đồng thời, việc kết hợp phương pháp tập khí 
công dưỡng sinh (KCDS) sau rửa phổi, giúp phục hồi 
chức năng phổi cho người bệnh mang lại nhiều hiệu quả 
tốt, tăng cường sức khỏe, phòng và cải thiện tình trạng 
bệnh lý mạn tính.
Tuy nhiên tại Bệnh viện Than Khoáng sản, cho đến 
nay vẫn chưa có nghiên cứu nào đề cập một cách đầy đủ 
về tác dụng cải thiện chức năng thông khí phổi của việc tập 
KCDS sau rửa phổi trong điều trị bệnh nhân Silicosis có 
rối loạn thông khí tắc nghẽn. Do vậy, chúng tôi tiến hành 
nghiên cứu này nhằm mục tiêu “Đánh giá tác dụng cải 
thiện chức năng thông khí phổi của tập khí công dưỡng 
sinh sau rửa phổi ở bệnh nhân bụi phổi Silic có rối loạn 
thông khí tắc nghẽn”, qua đó giúp Bệnh viện có một bức 
tranh khái quát về vấn đề này để cải thiện và nâng cao hơn 
nữa chất lượng chăm sóc sức khoẻ cho người bệnh.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
2.1. Ðối tư ợng nghiên cứu
60 bệnh nhân Silicosis nội trú tại Bệnh viện Than 
Khoáng sản. 
* Tiêu chuẩn lựa chọn:
- Chẩn đoán xác định Silicosis dựa vào tiêu chuẩn 
chẩn đoán lâm sàng, chẩn đoán xác định (tiêu chuẩn chẩn 
đoán của Viện Y học lao động 1992)
- Các bệnh nhân đều có hồ sơ bệnh án ghi chép đầy 
đủ, rõ ràng: địa chỉ, tình trạng vào viện (lâm sàng và cận 
lâm sàng). 
- Bệnh nhân đồng ý tự nguyện tham gia nghiên cứu.
- Tiền sử tiếp xúc bụi silic: Làm ở môi trường nồng độ 
silic vượt quá giới hạn cho phép. Thời gian tiếp xúc bụi ≥5 
năm (<5 năm phải được hội chẩn các bác sỹ chuyên khoa).
- Hình ảnh Xquang: Tổn thương xơ hạt không hồi 
phục, không mất đi giữa các phim Xquang.
* Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân theo Y học cổ truyền 
(YHCT)
- Đàm thấp trở phế gần tương đương với biểu hiện 
lâm sàng của bệnh Silicosis
- Nguyên nhân: Do cảm phải phong, hàn, thấp tà hoặc 
do ho khó thở lâu ngày gây ra đàm thấp trở phế.
- Biểu hiện lâm sàng: Ho khạc ra nhiều đờm dính, 
dễ khạc, tức ngực, khó thở, lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng dính, 
mạch huyền hoạt hoặc nhu hoãn.
* Tiêu chuẩn loại trừ: 
- Bệnh nhân nặng có biến chứng như lao phổi, tâm 
phế mạn, suy hô hấp, khó thở nặng hoặc sức khỏe quá yếu 
không tập luyện được.
- Bệnh nhân không khám, đo lại chức năng thông khí 
phổi sau đợt tập, bỏ dở tập luyện ≥3 ngày.
- Bệnh nhân không đồng ý tham gia nghiên cứu
- Bệnh nhân không nằm trong thời gian nghiên cứu 
(3/2017-8/2017).
2.2. Địa điểm và thời gian
- Địa điểm nghiên cứu: Tại Bệnh viện Than Khoáng 
sản, phường Phương Liệt, quận Thanh Xuân, thành phố 
Hà Nội
- Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 3/2017 đến tháng 
9/2017.
2.3. Phư ơng pháp nghiên cứu
Thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên so sánh trước sau có 
đối chứng giữa hai nhóm.
2.4. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu
Chọn ngẫu nhiên thuận tiện 60 bệnh nhân Silicosis đủ 
theo tiêu chuẩn lựa chọn và loại trừ ở trên bắt đầu điều trị 
tại khoa từ tháng 3/2017 đến tháng 9/2017 và chia thành 
hai nhóm ngẫu nhiên:
- Nhóm nghiên cứu (Nhóm 1): Gồm 30 bệnh nhân 
silicosis rửa phổi và tập KCDS 1 tháng sau điều trị. 
- Nhóm chứng (Nhóm 2): Gồm 30 bệnh nhân silicosis 
rửa phổi đơn thuần 
2.5. Công cụ và phương pháp thu thập thông tin 
2.5.1. Công cụ thu thập thông tin:
- Bệnh án nghiên cứu
- Mẫu phiếu thu thập số liệu
2.5.2. Phương pháp thu thập thông tin:
- Điều tra viên là các nghiên cứu viên, cử nhân điều 
dưỡng, bác sỹ, có kiến thức và kỹ năng về điều tra. Tham 
gia phối hợp nghiên cứu: điều dưỡng hành chính các khoa 
lâm sàng có người bệnh điều trị.
- Các điều tra viên sau khi được tập huấn về phương 
pháp thu thập số liệu đã thảo luận để thống nhất nội dung 
bộ câu hỏi, kỹ thuật và cách thức tiến hành thu thập số liệu 
được sử dụng phù hợp để xem xét các yếu tố liên quan.
SỐ 2 (49) - Tháng 03-04/2019
Website: yhoccongdong.vn32
JOURNAL OF COMMUNITY MEDICINE 2019
- Phỏng vấn trực tiếp qua bộ câu hỏi. Mỗi bệnh nhân 
được phỏng vấn trước và sau khi điều trị.
- Một số thông tin về đặc điểm cá nhân, đặc điểm lâm 
sàng được điều tra viên thu thập qua bệnh án của bệnh 
nhân tại phòng hành chính của khoa.
2.5.3. Thang đo:
Các chỉ số thông khí phổi phụ thuộc chủ yếu vào tuổi, 
giới, chiều cao. Vì vậy chúng tôi dùng các giá trị % của số 
đo được so sánh với số đối chiếu. Khi sử dụng giá trị % đó, 
chúng tôi đã loại bỏ được các yếu tố về giới, tuổi, chiều 
cao. Như vậy nó cho phép thực hiện các phép so sánh đảm 
bảo tính thuần khiết và tin cậy. Phân loại bệnh nhân chức 
năng thông khí phổi bình thường và có rối loạn thông khí 
phổi chúng tôi tham khảo số đối chiếu và phân loại của các 
tác giả Việt Nam như Nguyễn Đình Hường, Trịnh Bỉnh 
Dy, Nguyễn Văn Tường, Lê Trung, Bùi Xuân Tám và các 
tác giả Eliot A. Phillipson, Quanjer Ph. Theo tác giả Lê Bá 
Thúc (1996) đa số các tác giả dùng giới hạn dưới là 80% 
số đối chiếu với các thông số VC, FVC, FEV1, MMEF, 
MEF50, MEF25 để đánh giá rối loạn chức năng thông khí 
phổi (CNTKP) [6].
- Rối loạn thông khí hạn chế (RLTKHC) được xác 
định khi VC% 75%.
- Rối loạn thông khí tắc nghẽn (RLTKTN) được xác 
định khi FEV1%< 80%, chỉ số tiffeneau < 75% ở người 
trẻ và < 70% ở người già. Đánh giá tắc nghẽn phế quản 
vừa và nhỏ MMEF%, MEF50% tắc nghẽn phế quản nhỏ 
MEF25% nhỏ hơn 65% so với số đối chiếu.
- Rối loạn thông khí hỗn hợp (RLTKHH) khi có cả rối 
loạn thông khí tắc nghẽn và hạn chế [7]. 
2.6. Đạo đức nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu đã được Hội đồng thông qua đề 
cương nghiên cứu của Học viện Y-Dược học cổ truyền 
Việt Nam xem xét và đồng ý cho thực hiện.
2.7. Xử lý và phân tích số liệu
Số liệu được nhập trên phần mềm Epi Data 3.1 và 
phân tích trên phần mềm SPSS 20.0. Phân tích mô tả: Sử 
dụng các thông số như tần số, tỷ lệ. So sánh sự khác biệt ở 
2 nhóm nghiên cứu bằng T – test.
III. KẾT QUẢ 
3.1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu
Bảng 3.1. Phân bố bệnh nhân theo giới tính 
Nhóm
Giới
Nhóm 1 Nhóm 2 Chung
Tần số % Tần số % Tần số %
Nam 28 93,3 28 93,3 56 93,3
Nữ 2 6,7 2 6,7 4 6,7
Tổng 30 100,0 30 100,0 60 100,0
Đa số BN là nam giới (93,3%). Phân bố giới tính hai 
nhóm tương đồng nhau.
3.2. Đánh giá chức năng thông khí phổi (CNTKP) 
trước và sau điều trị ở BN bụi phổi Silic có rối loạn thông 
khí tắc nghẽn (RLTKTN)
SỐ 2 (49) - Tháng 03-04/2019
Website: yhoccongdong.vn 33
VI
N
S
C K
H E
C NG
NG 
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Bảng 3.3. CNTKP của BN nhóm 2 có RLTKTN trước và sau điều trị 
Thông số TKP (n=13) Trước điều trị (X±SD) Sau điều trị (X±SD) Mức tăng (X±SD) p
VC 95,25±9,69 96,62±8,96 1,37±6,25
>0,05
FVC 95,25±11,21 96,96±10,58 1,71±8,96
FEV1 95,23±8,65 97,52±6,33 2,71±7,62
Tiff 106,52±7,96 108,62±8,63 1,9±6,52
MMEF 98,25±12,36 100,86±11,96 2,61±9,62
PEF 102,52±11,69 104,31±10,62 2,21±6,89
MEF75 101,74±15,52 104,52±16,58 2,22±10,52
MEF50 99,58±11,98 99,65±12,65 0,07±6,98
MEF25 88,65±18,65 90,98±15,89 1,67±9,85
MVV 91,21±19,86 94,63±18,98 3,58±11,25
MV 15,89±6,87 17,72±9,63 1,17±8,52
Bảng 3.2. CNTKP của BN nhóm 1 có RLTKTN trước và sau điều trị 
Thông số TKP (n=22) Trước điều trị (X±SD) Sau điều trị (X±SD) Mức tăng % (X±SD) p
VC 95,85±6,95 98,25±7,69 2,4±5,23
<0,05
FVC 94,85±13,89 99,44±12,32 4,55±7,62
FEV1 79,25±8,52 82,25±6,46 3,00±6,23
Tiff 78,58±6,27 85,25±9,52 6,67±5,85
MMEF 125,68±18,25 129,52±17,25 3,84±11,81
PEF 101,85±19,52 105,52±18,52 3,87±15,25
MEF75 92,15±19,25 99,26±20,01 7,11±14,63
MEF50 101,25±19,63 111,83±18,64 10,58±11,32
MEF25 99,94±21,62 110,23±19,25 10,29±15,25
MVV 75,63±20,01 86,32±19,85 10,69±12,53
MV 12,56±3,35 14,52±3,15 1,96±2,98
Với VC%= 95,85% cho thấy các BN không có rối 
loạn thông khí hạn chế. FEV1, Tiff, MVV lần lượt bằng 
79,25%, 78,58% và 75,63% chứng tỏ hầu hết bệnh nhân 
nhóm 1 mắc RLTKTN ở các phế quản nhỏ
Các thông số VC, FVC, FEV1, Tiff, MMEF, PEF, 
MEF75, MEF50, MEF25, MVV, MV của nhóm 1 sau điều 
trị đều tăng rõ rệt so với trước điều trị có ý nghĩa thống kê 
(p<0,05).
SỐ 2 (49) - Tháng 03-04/2019
Website: yhoccongdong.vn34
JOURNAL OF COMMUNITY MEDICINE 2019
Bảng 3.4. So sánh mức tăng CNTKP bệnh nhân có RLTKTN của 2 nhóm 
CNTKP
Thông số TKP
Nhóm 1 (X±SD) Nhóm 2 (X±SD) p
VC 2,4±5,23 1,37±6,25 <0,05
FVC 4,55±7,62 1,71±8,96 <0,05
FEV1 3,00±6,23 2,71±7,62 >0,05
Tiff 6,67±5,85 1,9±6,52 <0,05
MMEF 3,84±11,81 2,61±9,62 >0,05
PEF 3,87±15,25 2,21±6,89 >0,05
MEF75 7,11±14,63 2,22±10,52 <0,05
MEF50 10,58±11,32 0,07±6,98 <0,05
MEF25 10,29±15,25 1,67±9,85 <0,05
MVV 10,69±12,53 3,58±11,25 <0,05
MV 1,96±2,98 1,17±8,52 >0,05
Với VC%=95,25% cho thấy các BN không có rối 
loạn thông khí hạn chế. FEV1, Tiff, MVV lần lượt bằng 
95,25%, 106,52% và 91,21% chứng tỏ hầu hết bệnh nhân 
mắc RLTKTN ở các phế quản nhỏ
Các thông số VC, FVC, FEV1, Tiff, MMEF, PEF, 
MEF75, MEF50, MEF25, MVV, MV của nhóm 2 sau điều 
trị đều tăng nhẹ so với trước điều trị và có ý nghĩa thống 
kê với p<0,05
Mức tăng các thông số về CNTKP (VC, FVC, Tiff, 
MEF75, MEF50, MEF50, MEF25, MVV) của BN có 
RLTKTN nhóm 1 cao hơn nhóm 2 có ý nghĩa thống kê 
(p<0,05).
IV. BÀN LUẬN
Kết quả nghiên cứu cho thấy trong số 60 BN tham gia 
nghiên cứu, đa số là nam giới (chiếm 93,3%), chỉ có 6,7% 
BN là nữ giới. Phân bố giới tính hai nhóm ngẫu nhiên, 
không có sự khác biệt. Tỷ lệ này cũng phù hợp với nhiều 
nghiên cứu đã được thực hiện trước đó như trong báo cáo 
về tình hình thương tật và tử vong (MMWR), trong giai 
đoạn 1996-1997, nghiên cứu trên 1250 thợ mỏ có tỷ lệ hầu 
hết là nam (99,5%) [8]. 
Rối loạn thông khí tắc nghẽn (RLTKTN) là một biểu 
hiện sớm, phản ánh sự thông thoáng của đường dẫn khi bị 
ảnh hưởng do các dịch tiết, tế bào biểu mô bị phù nề gây 
hẹp đường dẫn khí. Trong nghiên cứu của chúng tôi có 
22/30 BN mắc RLTKTN. Kết quả này cao hơn rất nhiều so 
với nghiên cứu của Ngô Thùy Nhung năm 2017 trên 100 
BN, có 21% BN bị RLTKTN [9]. Điều này được giải thích 
là do các BN trong nghiên cứu của chúng tôi đã mắc bệnh 
trong thời gian dài và chuẩn bị rửa phổi.
Kết quả VC%= 95,85%, cho thấy các BN không 
có RLTNHC. FEV1, Tiff, MVV lần lượt bằng 79,25%, 
78,58% và 75,63% chứng tỏ hầu hết BN mắc RLTKTN 
ở các phế quản nhỏ. Các thông số VC, FVC, FEV1, Tiff, 
MMEF, PEF, MEF75, MEF50, MEF25, MVV, MV của 
nhóm 2 sau tập đều tăng rõ rệt so với trước tập và có ý 
nghĩa thống kê với p<0,05. Phép thư giãn trong khí công 
dưỡng sinh (KCDS) có tác dụng giãn cơ, trong đó các cơ 
hô hấp giúp cho lồng ngực giãn tốt hơn khi thở sâu, đặc 
biệt khi thở sâu thở bụng (thở cơ hoành). Khi cơ hoành hạ 
thấp xuống 1 cm, thì đã có thể đưa vào phổi thêm 1 lượng 
khí khoảng 250ml, trong khi thở sâu, thở bụng cơ hoành 
có thể hạ xuống 7-8cm tức là có thể đưa thêm 1 lượng khí 
vào phổi 1500-2000 ml. Vậy là luyện thở của KCDS giúp 
thể tích phổi tăng lên, thể hiện VC và FVC tăng lên sau tập 
SỐ 2 (49) - Tháng 03-04/2019
Website: yhoccongdong.vn 35
VI
N
S
C K
H E
C NG
NG 
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
luyện. Ngoài ra, thư giãn làm giảm trương lực cơ trong đó 
có các cơ trơn mạch máu gây ra giãn mạch, có lẽ các cơ 
trơn phế quản cũng giãn làm cho phổi mềm ra, độ giãn nở 
của phổi tăng lên với phương pháp thở sâu, thở bụng của 
KCDS làm tăng chuyển động của các lông nháy phế quản, 
điều này có lợi cho thải trừ đờm góp phần làm tăng các lưu 
lượng tối đa.
Kết quả nghiên cứu cũng đã cho thấy mức tăng các 
thông số về CNTKP của BN có RLTKTN ở nhóm 1 cao 
hơn so với nhóm 2 có ý nghĩa thống kê (p<0,05), chứng 
tỏ tập KCDS có tác dụng làm tăng thể tích và các lưu 
lượng thở. Kết quả nghiên cứu này tương đồng với kết quả 
nghiên cứu của Phạm Thị Kim Dung, Phạm Thúc Hạnh, 
tập KCDS làm tăng dung tích sống thở chậm SVC, tăng 
lưu lượng ở các phế quản vừa và các phế quản nhỏ [10].
V. KẾT LUẬN
Qua nghiên cứu trên 60 bệnh nhân Silicosis nội trú 
tại Bệnh viện Than Khoáng sản, chúng tôi có một số kết 
luận sau: 
- Chức năng thông khí phổi của các bệnh nhân được 
cải thiện rõ rệt (thể tích phổi, lưu lượng tối đa, thông khí 
tối đa,).
- Mức tăng các thông số về CNTKP của BN có 
RLTKTN nhóm tập khí công dưỡng sinh cao hơn nhóm 
không tập khí công dưỡng sinh có ý nghĩa thống kê.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bùi Xuân Tám (1999), Bệnh hô hấp, Nhà Xuất bản Y học.
2. Đào Ngọc Phong, Lê Quang Hoành (1998), Y học lao động, Nhà Xuất bản Y học.
3. Minelli G., Zona A. (2017), “Silicosis mortality in Italy: temporal trends 1990-2012 and spatial patterns 2000-
2012”, Ann Ist Super Sanita, 53(4), pp.275-282.
4. Lê Đại (1979), Bệnh bụi phổi-silic nghề nghiệp, Viện Y học lao động.
5. Hoàng Xuân Thảo và Đỗ Quyết và cộng sự (1994), “Góp phần nghiên cứu bệnh cảnh lâm sàng BBPSi - Lao”, 
Nội san Lao và Bệnh phổi, Tổng Hội Y Dược học Việt Nam, 15, tr.126-127.
6. Lê Bá Thúc (1996), Nghiên cứu thông khí phổi người bình thường và bệnh nhân mắc một số bệnh phổi phế 
quản, Luận án Phó tiến sỹ khoa học y dược, Trường Đại học Y Hà Nội.
7. Phạm Thúc Hạnh (2002), Nghiên cứu biến đổi lâm sàng và thông khí phổi ở bệnh nhân bụi phổi Silic sau tập 
khí công dưỡng sinh và dùng bài thuốc cổ truyền, Luận án tiến sĩ, Trường Đại học Y Hà Nội.
8. Ding M., Chen F. (2002), “Diseases caused by silica: mechanisms of injury and disease development”, Int 
Immunopharmacol., 2(2), pp.2-3.
9. Ngô Thuỳ Nhung (2017), Đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng của bệnh nhân mắc bệnh bụi phổi đến khám và điều 
trị tại BV Phổi TW từ 6/2015-12/2016, Khoá luận tốt nghiệp, Trường Đại học Y Hà Nội.
10. Lê Thị Kim Dung và Phạm Thúc Hạnh (2009), “Nghiên cứu sự biến đổi chức năng thông khí phổi ở người bệnh 
hen phế quản trước và sau tập khí công dưỡng sinh”, Tạp chí Y học Thực hành, 667(7), tr.23-24.