So sánh giá trị LH và chỉ số LH/FSH ở bệnh nhân vô sinh có hội chứng buồng trứng đa nang đáp ứng và không đáp ứng điều trị với Clomiphen Citrat

SO SÁNH GIÁ TRỊ LH VÀ CHỈ SỐ LH/FSH Ở BỆNH NHÂN
VÔ SINH CÓ HỘI CHỨNG BUỒNG TRỨNG ĐA NANG ĐÁP ỨNG 
VÀ KHÔNG ĐÁP ỨNG ĐIỀU TRỊ VỚI CLOMIPHEN CITRAT
(1) (1)
Trần Thị Thu Hạnh , Nguyễn Quốc Tuấn
(1)
Trường Đại học Y Hà Nội
TÓM TẮT
Buồng trứng đa nang (BTĐN) là một nguyên nhân chính gây vô sinh do rối loạn phóng 
noãn. Thuốc điều trị đầu tay là clomiphen citrate (CC) với liều tăng dần 50 mg, 100mg, 
150mg/24h. Bệnh nhân BTĐN được kết luận kháng CC sau ít nhất 3 tháng điều trị với 
phác đồ trên không đáp ứng. Nồng độ LH và tỷ số LH/FSH luôn là một đặc điểm nổi bật 
của BTĐN. Nghiên cứu bao gồm: 32 bệnh nhân kháng CC và 26 bệnh nhân đáp ứng điều 
trị với CC tại bệnh viện PSTW từ tháng 10/2011 đến tháng 8/2013. Phương pháp: Định 
lượng và phân tích nồng độ LH và chỉ số LH/FSH trong huyết thanh của từng nhóm và so 
sánh tìm hiểu sự khác biệt. Kết quả: LH trung bình nhóm đáp ứng CC là 15,031 ± 6,2943, 
nhóm kháng CC là 15,200 ± 4,6556 UI/ml. Tỷ lệ LH/FSH tương ứng là: 2,72 và 2,5. 
Không có sự khác về các chỉ số này giữa hai nhóm nghiên cứu.
Từ khóa: PCOS , Kháng Clomiphen Citrat, nồng độ LH, chỉ số LH/FSH
ABSTRACT
Polycystic ovary syndrome (PCOS) is a major cause of infertility due to ovulation 
disorders. Increasing doses of Clomiphene citrate (CC) with 50 mg, 100 mg, 150mg/24h 
is still holding its place as the first-line therapy for ovulation induction in these patients. 
Clomiphene citrate resistance defined as failure to ovulate after receiving 150 mg of CC 
daily for 5 days per cycle, for at least three cycles in women with PCOS. Observational 
analysis of 32 CC-resistant patients treated and 26 CC patients treated at National 
hospital of Obstetrics and Gynecology in the period from October, 2011 August, 2013. 
Material and methods: In all selected women LH serum levels were determined and 
LH/FHS ratio was calculated . Results: LH level of CC responsive patients treatment in 
the range: 15.031 ± 6.2943 and CC-resistant patients treated: 15.200 ± 4.6556 UI/ml. 
(1) (1)
Tran Thi Thu Hanh , Nguyen Quoc Tuan
(1)
Hanoi Medical University
COMPANSIONS OF LH VALUE AND LH/FSH RATIO
IN PCOS PATIENTS RESPONSE AND RESISTANCE
TO CLOMIPHENE CITRAT
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p72
The average ratio of LH / FSH là 2.72 in CC patients treatment and 2.5 in CC-resistant 
patients treated. T-test result: statistically significant differences were noted between 
groups .
Keywords: PCOS, Resistance Clomiphen Citrat, LH, LH / FSH ratio
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Buồng trứng đa nang có tỷ lệ 5 - 10 % các phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ, là nguyên 
nhân hàng đầu trong vô sinh do rối loạn phóng noãn. Theo các Hội nghị đồng thuận 
ESHRE/ASRM (2003) và ESHRE/ASRM (2007), lựa chọn đầu tiên cho điều trị kích 
thích phóng noãn ở bệnh nhân buồng trứng đa nang là clomiphene citrate (CC) [1]. Liều 
khởi đầu khuyến cáo sử dụng của CC là 50mg/24h. Sau đó, nếu không đáp ứng điều trị sẽ 
tăng liều 100mg/24h, 150mg/24h. Khi bệnh nhân không đáp ứng điều trị với phương pháp 
này sau 3 tháng liên tiếp điều trị với liều tăng dần theo phác đồ được chẩn đoán kháng 
clomiphen citrate và chuyển phác đồ điều trị. Vấn đề điều trị kích thích phóng noãn ở bệnh 
nhân vô sinh có hội chứng buồng trứng đa nang luôn là một vấn đề quan trọng đặc biệt với 
các bệnh nhân kháng clomiphen citrate. Đứng trước một bệnh nhân vô sinh do hội chứng 
buồng trứng đa nang, câu hỏi thường trực của các nhà lâm sàng chính là: nên điều trị thuốc 
gì? Liều bao nhiêu? Khả năng đáp ứng điều trị của bênh nhân khi dùng thuốc như thế nào? 
Vì vậy, các đặc điểm của bệnh nhân là các yếu tố được quan tâm và đánh giá mối liên quan 
với hiệu quả điều trị.
Dựa trên nhu cầu đó, chúng tôi thực hiện nghiên cứu “So sánh giá trị LH và chỉ số 
LH/FSH ở bệnh nhân vô sinh có hội chứng buồng trứng đa nang đáp ứng và không đáp 
ứng với điều trị clomiphen citrat” với mục tiêu: Tìm hiểu sự khác nhau của giá trị LH và 
chỉ số LH/FSH ở hai nhóm bệnh nhân vô sinh có hội chứng buồng trứng đa nang đáp ứng 
và không đáp ứng với điều trị clomiphen citrate.
2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1 Địa điểm vàthời gian nghiên cứu
- Địa điểm nghiên cứu: Khoa Khám bệnh Bệnh Viện Phụ Sản trung ương
- Thời gian nghiên cứu : Tháng 10 năm 2011 đến tháng 10 năm 2013
2.2 Đối tượng nghiên cứu:
- Nghiên cứu theo dõi 58 bênh nhân vô sinh có hội chứng buồng trứng đa nang chia 
làm hai nhóm: 26 bệnh nhân đáp ứng với điều trị CC, 32 bệnh nhân kháng CC thỏa mãn 
các tiêu chuẩn trong nghiên cứu.
2.2.1 Tiêu chuẩn lựa chọn:
- Bệnh nhân nữ, vô sinh 
- Được chẩn đoán BTĐN theo tiêu chuẩn Rotterdam [1]
- FSH < 10UI/ml, Prolactin < 400UI/ml
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
73
- Chụp tử cung vòi trứng: hai vòi trứng thông, Cotte (+)
- Chồng bệnh nhân có xét nghiệm Tinh dịch đồ bình thường theo tiêu chuẩn của tổ 
chức Y tế thế giới 2010.
- Tuổi đối tượng nghiên cứu từ 18 - 35
2.2.2. Tiêu chuẩn loại trừ
- Tiền sử đã điều trị nội tiết trong ba tháng gần đây
- Tiền sử điều trị thụ tinh ống nghiệm
- Tiền sử đã phẫu thuật nội soi vô sinh
- Có tiền sử dị ứng với thuốc sử dụng trong nghiên cứu
- Có các bệnh nội, ngoại khoa khác
- Những bệnh nhân không tuân thủ qui trình điều trị của nghiên cứu
2.2.3. Tiêu chuẩn chẩn đoán BTĐN kháng clomiphen citrate
 Bệnh nhân BTĐN được chẩn đoán theo tiêu chuẩn
 Không đáp ứng điều trị: không xuất hiện nang vượt trội khi điều trị liên tiếp 3 chu 
kỳ theo trình tự tăng liều điều trị như sau.
- Liều điều trị: 
+ Khởi đầu 50mg/ngày trong 5 ngày từ ngày thứ 2 của kỳ kinh
+ Liều 100mg/ngày nếu kỳ điều trị trước không đáp ứng điều trị
+ Liều 150mg/ngày nếu kỳ điều trị với liều 100mg/ngày không đáp ứng
2.3 Phương pháp nghiên cứu
- Nghiên cứu quan sát phân tích (analytic observation study)
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN
3.1 Tuổi
Bảng 1: Phân bố tuổi
Sự khác biệt nhóm tuổi là có ý nghĩa thống kê với p = 0,029 theo kiểm định Chi-Square 
Tests.
Nhóm kháng CC tập trung nhiều ở nhóm tuổi trước 25 và sau 31 tuổi
Nhóm
18 - 25 26 - 30 31 - 35 Tổng
n %
CC 11 42,3% 15 57,7% 0 0% 26 100
Kháng CC 19 59,4% 9 28,1% 4 12,5% 32 100
n n n% % %
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p74
Bảng 2: Phân loại vô sinh
VS I VS II Tổng
n
22 84,6% 4 15,4% 26 100%
27 84,4% 5 15,6% 32 100%
Sự phân bố loại vô sinh của hai nhóm nghiên cứu là không có sự khác biệt p > 0,05. Nhưng 
theo nghiên cứu cho thấy bệnh nhân BTĐN chủ yếu là vô sinh I. 
3.3. Đặc điểm lâm sàng
3.3.1. Rậm lông
Bảng 3: Đặc điểm rậm lông
Nhóm
Có Không Tổng
n %
Đáp ứng CC 21 80,8% 5 19,2% 26 100%
Kháng CC 29 90,6% 3 9,4% 32 100%
Không có sự khác biệt về phân bố đặc điểm lâm sàng của hai nhóm nghiên cứu theo 
kiểm định Chi-Square Tests.
So sánh với các nghiên cứu khác cũng không thấy sự khác biệt.
n n% % %
CC
Kháng CC
Nhóm
n n% %
Bảng 4: So sánh đặc điểm rậm lông
Tác giả Năm Nhóm Rậm lông Không
Ferriman and Purdie [2] 1983 BTĐN 82,14% 17,86%
Alborzi and al [3] 2001 BTĐN 80,86% 19,14%
Chang and al [4] 2005 BTĐN 70,89% 29,11%
Trần Thị Thu Hạnh 2013
Đáp ứng CC 80,8% 19,2%
Kháng CC 90,6% 9,4%
3.2.2.Trứng cá
Bảng 5: Trứng cá
12 46,2% 14 53,8% 26 100%
13 40,6% 19 59,4% 32 100%
Nhóm
Có Không Tổng
n %
Đáp ứng CC
Kháng CC
n n% %
3.2. Phân loại vô sinh
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
75
Đặc điểm lâm sàng trứng cá phân bố như nhau ở hai nhóm nghiên cứu.
3.3.3. Béo phì
Bệnh nhân BTĐN có rối loạn trong quá trình chuyển hóa dẫn đến tình trạng phân bố 
mỡ không đồng đều, là căn nguyên dẫn tới béo phì. Để xác định tình trạng béo phì người ta 
dựa vào việc tính chỉ số BMI.
Bảng 6: Đặc điểm béo phì
BMI < 18 18 ≤ BMI < 25 BMI ≥ 25
8 30,8% 18 69,2% 0 0% 26 100
4 12,5% 25 78,1% 3 9,4% 32 100
Không có bệnh nhân nào có chỉ số BMI > 25 trong nhóm đáp ứng với CC. Nổi bật là tỷ 
lệ bệnh nhân BMI < 18 khá cao trong nghiên cứu.
Khi so sánh với các nghiên cứu khác sự khác biệt càng rõ ở tỷ lệ bệnh nhân BMI > 25 
và bệnh nhân BMI < 18. Có thể giải thích điều này theo cơ chế bệnh sinh BTĐN do béo phì 
hoặc do cường androgen tùy theo vùng địa lý .
Nhóm
Tổng
n %
CC
Kháng CC
n n n% % %
Bảng 7: So sánh đặc điểm béo phì
BMI
Abdulrazak và cộng sự [5] 1995 BTĐN >25 : 64,49%
Balen [6] 1995 BTĐN >25 : 38%
Ali Irfan Guzel [7] 2012 BTĐN >25 : 57,1%
Trần Thị Thu Hạnh 2013
Đáp ứng CC >25 : 0%
Kháng CC >25 : 9,4%
3.3.4. Kinh thưa
Bảng 8: Đặc điểm rối loạn kinh nguyệt
0 0% 25 96,2% 1 3,8% 26 100
0 0% 25 78,1% 7 21,9% 32 100
Tác giả Năm Nhóm
Đều Thưa Vô kinh
Nhóm
Tổng
n %
CC
Kháng CC
n n n% % %
Tất cả các bệnh nhân trong nghiên cứu đều có đặc điểm kinh thưa hoặc vô kinh. Kinh 
thưa là tình trạng chu kỳ kinh dài hơn 35 ngày hoặc ít hơn 9 chu kỳ/năm. Vô kinh là tình 
trạng mất kinh kéo dài trên 6 tháng. Tỷ lệ vô kinh tăng cao trong nhóm kháng CC (21,9%) 
so với nhóm đáp ứng điều trị CC. Điều này còn thể hiện rõ hơn khi so sánh với các nghiên 
cứu khác.
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p76
Bảng 9: So sánh đặc điểm rối loạn kinh nguyệt
3.3.5.Thời gian mất kinh dài nhất
Bảng 10: Thời gian mất kinh
Nhóm Ngắn nhất Trung bình Dài nhất
CC 116,04 ± 14,086 365
Kháng CC 144,66 ± 26,099 720
45
22
Kinh đều RLKN Tổng
Adam [8] 1986 BTĐN 13% 87% 100%
Balen [6] 1995 BTĐN 30% 70% 100%
Chang et al [5] 2005 BTĐN 16,1% 83,9% 100%
Abdulrazak [2] 2007 BTĐN 34,07% 65,93% 100%
Trần Thị Thu Hạnh 2013
Đáp ứngCC 0% 100% 100%
Kháng CC 0% 100% 100%
Tác giả Năm Nhóm
Thời gian mất kinh trung bình của nhóm kháng CC dài hơn hẳn nhóm đáp ứng với CC 
(p=0,038)
3.3. So sánh đặc điểm nội tiết 
3.4.1. LH 
Bảng 11: LH trung bình
LH trung bình N Trung bình Độ lệch chuẩn Sai số chuẩn
CC 26 15,031 6,2943 1,2344
Kháng CC 32 15,200 4,6556 0,8230
Giá trị LH trung bình của nhóm đáp ứng với CC và kháng CC lần lượt là 15,031 và 
15,20. Không có sự khác biệt về nồng độ LH trung bình của hai nhóm điều trị
Những giá trị này tăng cao hơn hẳn các nghiên cứu của các tác giả khác. Cơ chế của 
BTĐN được giải thích do các cơ chế: béo phì, kháng insulin hoặc do cường androgen 
nguồn gốc thượng thận. Các bênh nhân của chúng tôi có chỉ số BMI thấp hơn các nghiên 
cứu của các tác giả khác nên cơ chế bệnh sinh chủ yếu do cường androgen nguồn gốc 
thượng thận dẫn tới sự khác biệt này.
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
77
3.4.2. FSH
Bảng 13: FSH trung bình
6,173 1,2556 0,2462
6,325 1,6172 0,2859
Không có sự khác biệt về nồng độ FSH trung bình giữa hai nhóm.
Nồng độ trung bình của FSH ở nhóm BTĐN kháng là tương tự các nghiên cứu của các 
tác giả khác. Theo các nghiên cứu, nồng độ FSH thường có giá trị bình thường ở bệnh nhân 
BTĐN. Tình trạng bệnh lý gây ra do giảm hiệu quả của FSH do sự thay đổi mức độ cân 
bằng của các hormone khác
FSH trung bình N Trung bình Độ lệch chuẩn Sai số chuẩn
CC 26
Kháng CC 32
Trần Thị Thu Hạnh
Đáp ứng CC 15,031 ± 6,2943
Mohamad. S Abdellah [11] 2010 14,1 ± 5,1 UI/l
Bùi Minh Tiến [12] 2011 BTĐN 11,8 ± 6,17 UI/l
Ali Irfan Guzel [7] 2012 BTĐN 9,48 ± 5,8 UI/l
BTĐN kháng CC
2013
Kháng CC 15,200 ± 4,6556
Bảng 12: So sánh LH trung bình
Nguyễn Mạnh Thắng[9] 2004 BTĐN 12,56 ± 7,95 IU/L
L.Safdarian và cs [10] 2008 BTĐN kháng CC 13,23 ± 0,56 UI/L
LH trung bìnhTác giả Năm Nhóm
Bảng 14: So sánh FSH
3.4.3.Tỷ lệ LH/FSH
Bảng 15: Tỷ lệ LH/FSH
FSH
Nguyễn Mạnh Thắng [9] 2004 BTĐN 6,74
Bùi Minh Tiến [12] 2011 BTĐN 6,77
Ali Irfan Guzel [7] 2012 BTĐN 4,84
Trần Thị Thu Hạnh 2013
Đáp ứng CC 6,173
Kháng CC 6,325
Tác giả Năm Nhóm
2,720 1,4221 0,2844
2,500 0,7821 0,1382
TỶ LỆ LH/FSH N Trung bình Độ lệch chuẩn Sai số chuẩn
Đáp ứng CC 25
Kháng CC 32
Không có sự khác biệt về chỉ số LH/FSH của hai nhóm nghiên cứu.
Tuy nhiên, khi so sánh với các tác giả khác tỷ lệ này tăng cao hơn trong nghiên cứu của chúng tôi. 
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p78
Bảng 16: So sánh tỷ lệ LH/FSH
4. KẾT LUẬN
- Nồng độ LH trung bình của nhóm đáp ứng CC là: 15,031 ± 6,2943; nhóm kháng CC là: 
15,200 ± 4,6556; Không có sự khác biệt về nồng độ LH trung bình giữa hai nhóm.
- Tỷ lệ LH/FSH trung bình của nhóm đáp ứng CC là: 2,720; nhóm kháng CC là: 2,5; 
Không có sự khác biệt về tỷ lệ này giữa hai nhóm.
LH/FSH trung bình
Yên S.S.C [13] 1980 BTĐN 1,5
Nguyễn Mạnh Thắng 9 [ ] 2004 BTĐN 2,06
Bùi Minh Tiến [12] 2011 BTĐN 2,03
Trần Thị Thu Hạnh 2013
Đáp ứng CC 2,720
Kháng CC 2,500
Tác giả Năm Nhóm
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Thessaloniki ESHRE/ASRM. Sponrored PCOS Consensus Workshop Group: Consensus on 
infertility treatment related to polycystic ovary syndrome. Hum Reprod 2008; 23: 462 - 477.
2. Ferriman D, Purdie AW. The aetiology of oligomenorrhoea and/or hirsuties: a study of 467 
patients. Postgrad Med J. 1983 Jan;59(687):17 - 20
3. Alborzi S, Khodaee R, Parsanejad ME. Ovarian size and response to laparoscopic ovarian 
electro-cauterization in polycystic ovarian disease. Int J Gynaecol Obstet. 2001 Sep;74(3):269-
74
4. Chang WY, Knochenhauer ES, Bartolucci AA, Azziz R. Phenotypic spectrum of polycystic ovary 
syndrome: clinical and biochemical characterization of the three major clinical subgroups. 
Fertil Steril. 2005 Jun;83(6):1717 - 23. 
5. Abdulrazak, Alnakash and all. Polycystic ovarian syndrome: correlation between the LH/FSH 
ratio and disease manifestations. Middle East Fertility Society J. 2007; Vol 12(1); 35 - 40.
1
6. Balen AH , Conway GS, Kaltsas G, Techatrasak K, Manning PJ, West C, Jacobs HS. Polycystic 
ovary syndrome: the spectrum of the disorder in 1741 patients. Hum Reprod. 1995 
Aug;10(8):2107 - 11.
7. Ali Irfan Guzel. Factors affecting the degree of hirsutism in patients with polycystic ovary 
syndrome. Arch Gynecol Obstet. 2012;285: 767 - 770
Nồng độ LH tăng cao, nồng độ FSH bình thường là nguyên nhân chính làm tăng tỷ số LH/FSH trong 
nghiên cứu của chúng tôi. Có nhiều tranh cãi trong giá trị sử dụng của chỉ số này. Trong nghiên cứu của 
chúng tôi, đặc điểm bệnh nhân với chỉ số BMI thấp thì tỷ số này là có giá trị.
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
79
8. Adams J, Franks S, Polson DW, Mason HD, Abdulwahid N, Tucker M, Morris DV, Price J, 
Jacobs HS. Multifollicular ovaries: clinical and endocrine features and response to pulsatile 
gonadotropin releasing hormone. 1985.
9. Nguyễn Mạnh Thắng. Nghiên cứu hàm lượng của một số hormone trong hội chứng buồng trứng 
đa nang. Luận văn tốt nghiệp Nội trú. Đại học Y Hà Nội. 2004.
10. L. Safdarian *¹, L. Eslamian ², M. Adineh ¹, M. Aghahoseini ¹, A. Aleyasin ¹ và H. Saidi ¹ (2008) . “ 
Impact off laparascopic ovarian lectrocautery on doppler icdices women stromall blood flow in 
women with polycystic ovary syndrome”. Acta Medica Iranica, Vol 46 (N 3): Page 203-206.
o 
11. Mohamad S Abdellah (2011). “ Resproductive outcome after letrozol vẻ sú lararoscopic ovarian 
drilling for clomiphene - resistant polycystic ovary syndrome”. International Journal of 
Gynecology and Obtretics 113(2011). Page 218 - 221.
12. Bùi Minh Tiến. Đánh giá điều trị Hội chứng BTĐN bằng nội khoa. Luận án tiến sỹ y học. Đại học 
Y Hà Nội. 2011.
13. Yên S,S.C The polycystic ovary syndrome. Clinical Endocrinology (OXF), Volume 12, Issue 2, 
pages 177208, February 1980.
Kû yÕu héi NghÞ - 2014
Héi nghÞ s¶n phô khoa ViÖt - Ph¸p80