SKKN: Phương pháp giải bài tập nhận biết chất hữu cơ bằng phương pháp hóa học dành cho học sinh phổ thông

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỒNG NAI
TRƯỜNG THPT TAM HIỆP
 Mã số:...............................
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
TÊN ĐỀ TÀI:
PHƯƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP
NHẬN BIẾT CHẤT HỮU CƠ
BẰNG PHƯƠNG PHÁP HÓA HỌC
DÀNH CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG
Người thực hiện: Trịnh Thị Thanh Tình
Lĩnh vực nghiên cứu:
Quản lý giáo dục *
Phương pháp dạy học bộ môn.................*
Phương pháp giáo dục *
Lĩnh vực khác..........................................*
 Có đính kèm:
 * Mô hình * Phần mềm * Phim ảnh * Hiện vật khác
Năm học: 2011 - 2012
02- LLKHSKKN
SƠ LƯỢC LÝ LỊCH KHOA HỌC
-------------------
THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN:
Họ và tên: Trịnh Thị Thanh Tình
Ngày tháng năm sinh: 18 - 10 - 1976
Nam, nữ: nữ
Địa chỉ: 531/64 Khu phố 2- P. Tam Hiệp- Biên Hòa- Đồng Nai
Điện thoại: 0962627676
Chức vụ: Chủ tịch Công Đoàn
Đơn vị công tác: Trường THPT Tam Hiệp
TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO:
- Học vị (hoặc trình độ chuyên môn, nghiệp vụ) cao nhất: Cử nhân
- Năm nhận bằng: 1999
- Chuyên ngành đào tạo: ĐHSP TP Hồ Chí Minh ngành Hóa Học
KINH NGHIỆM KHOA HỌC:
- Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: Giảng dạy
- Số năm có kinh nghiệm: 12
Mục lục
MỤC LỤC....................................................................................trang 03
I.LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI.............................................................trang 04
II. THỰC TRẠNG.......................................................................trang 05
 1.Thuận lợi:..............................................................................trang 05
 1.1. Về phía giáo viên:........................................................... trang 05
 1.2. Về phía học sinh:.............................................................trang 05
 2. Khó khăn:............................................................................trang 05
 2.1. Về phía giáo viên:........................................................... trang 05
 2.2. Về phía học sinh:.............................................................trang 05
 2.3. Cơ sở vật chất:.................................................................trang 05
III. NỘI DUNG ĐỀ TÀI.............................................................trang 06
 1. Phương pháp thực hiện:.....................................................trang 06
 1.1. Đối với giáo viên:..........................................................trang 06
 1.2. Đối với học sinh:...........................................................trang 06
 2. Tiến trình thực hiện:...........................................................trang 07
 2.1. Nguyên tắc nhận biết hóa hữu cơ:................................trang 07
 2.2. Thứ tự nhận biết hợp chất hữu cơ:...............................trang 07
 2.2.1. Hidrocacbon:.......................................................trang 07
 2.2.2. Hợp chất có nhóm chức :.....................................trang 07
 2.3. Ví dụ minh họa:............................................................trang 08
 2.3.1. Thuốc thử tùy ý: Loại đơn giản: ..........................trang 08
 2.3.2. Thuốc thử tùy ý: Loại phức tạp: ..........................trang 09
 2.3.3. Thuốc thử giới hạn: .............................................trang 10
IV. KẾT QUẢ:..............................................................................trang 11
V. KẾT LUẬN:.............................................................................trang 12
VI. TÀI LIỆU THAM KHẢO:....................................................trang 13
Tên sáng kiến kinh nghiệm:
PHƯƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP NHẬN BIẾT CHẤT HỮU CƠ BẰNG PHƯƠNG PHÁP HÓA HỌC DÀNH CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG.
˜ & ™
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI.
	Kính thưa quí Thầy Cô,
Là giáo viên giảng dạy môn Hoá Học trong trường THPT, đặc biệt là trường bán công bước đầu chuyển qua công lập, qua một thời gian giảng dạy tôi nhận thấy học sinh của trường gặp rất nhiều khó khăn trong việc học tập môn Hoá. Đặc biệt là đối với dạng bài nhận biết chất, đòi hỏi học sinh không những phải nắm được kiến thức cơ bản mà còn phải phân biệt được đặc điểm cấu tạo và tính chất hoá học đặc trưng của từng hợp chất nhưng đa số học sinh đều không biết cách làm bài tập nhận biết. 
Nguyên nhân: do thời gian phân phối chương trình ít, bài dài và khó, học sinh không được áp dụng ngay lý thuyết vào bài tập nên chỉ có học sinh khá giỏi theo kịp và làm được bài. 
Phần lớn, học sinh của trường có ý thức học tập chưa cao, phải phụ giúp gia đình nên không có nhiều thời gian dành cho việc học tập. Vì vậy, để làm tốt các bài tập, đặc biệt là dạng bài tập nhận biết chất, tôi đưa ra một phương pháp để giúp các em nắm vững hơn phần lý thuyết cơ bản về tính chất hóa học của các chất, giúp học sinh có hứng thú hơn với môn học.
Đó là lí do tôi chọn đề tài để đóng góp một số kinh nghiệm của bản thân vào việc giảng dạy môn Hóa Học giúp giáo viên giảng dạy dễ dàng hơn và học sinh tiếp thu bài tốt hơn. Do là kinh nghiệm của bản thân nên không thể không có sai sót. Kính mong sự đóng góp của quý thầy cô để tôi có thể thực hiện công tác giảng dạy tốt hơn.
Trân trọng kính chào.
Biên hoà, ngày 23 tháng 05 năm 2012 
 Giáo viên thực hiện: Trịnh Thị Thanh Tình 
II. THỰC TRẠNG:
 1. Thuận lợi:
1.1. Về phía giáo viên:	
- Trong tổ có giáo viên giảng dạy lâu năm, nhiều kinh nghiệm, luôn sẵn sàng giúp đỡ giáo viên trẻ mới ra trường.
- Giáo viên trong tổ gắn bó đoàn kết, sáng tạo trong công tác giảng dạy.
- Ban Giám Hiệu nhà trường rất quan tâm đến công tác dạy và học .
1.2. Về phía học sinh:
- Đa số học sinh chăm ngoan.
 2. Khó khăn
2.1. Về phía giáo viên:
- Tổ ít giáo viên, giáo viên trẻ nhiều, ít kinh nghiệm.
- Đặc thù bộ môn khó dạy (do kiến thức liên quan nhiều lớp)
 2.2. Về phía học sinh:
- Đa số học sinh mất căn bản ở những lớp học cấp dưới. Đặc thù bộ môn khó học (do kiến thức liên quan nhiều lớp)
- Bước đầu chuyển từ trường bán công thành trường công lập nên chất lượng đầu vào chưa cao.
- Học sinh phải phụ giúp gia đình nên thời gian dành cho việc học tập chưa nhiều.
- Một số học sinh lười, thụ động.
 2.3. Cơ sở vật chất:
- Còn thiếu, chưa đáp ứng nhu cầu dạy và học.
III. NỘI DUNG ĐỀ TÀI:
 Trong quá trình dạy học, tôi nhận thấy các em còn nhiều lúng túng trong việc giải bài tập nhận biết chất hữu cơ:
Học sinh chưa nắm được đặc điểm cấu tạo và tính chất hoá học đặc trưng của từng loại hợp chất hữu cơ.
Chưa phân biệt được sự khác nhau về đặc điểm cấu tạo và tính chất hoá học đặc trưng để đưa ra thứ tự nhận biết thích hợp.
Chưa nêu đúng hiện tượng hoá học xảy ra, chưa viết đúng phương trình phản ứng hoá học.
Chưa vận dụng nhuần nhuyễn vào các bài tập liên quan.
1. Phương pháp thực hiện:
1.1. Đối với giáo viên:
Để giảng dạy bài tập nhận biết giáo viên cần xác định rõ trọng tâm và có thể thực hiện các bước sau:
Giáo viên củng cố cho học sinh lí thuyết đã học.
Giúp học sinh nắm được đặc điểm cấu tạo và tính chất hoá học đặc trưng từng chất.
 Hướng dẫn học sinh thứ tự nhận biết dựa vào đặc điểm cấu tạo và tính chất hoá học (tuỳ từng bài vận dụng linh hoạt), nêu đúng hiện tượng, rèn luyện kĩ năng viết phương trình phản ứng.
Dùng chất thử càng đơn giản càng tốt.
Chú ý thí nghiệm nhận biết phải đơn giản, ít trùng lặp.
Giáo viên khi cho bài tập lưu ý chất nhận biết dạng lỏng hoặc rắn phải có hình dạng bên ngoài giống nhau để học sinh nhận biết (tránh cho một số chất khi nhìn ta có thể biết là chất gì ).
Giáo viên có thể vận dụng bài thực hành bằng cách cho các em nhận biết các lọ mất nhãn trong phòng thí nghiệm của trường ( vì sau một thời gian thường nhãn sẽ không còn) 
Để dạy tốt phần nhận biết chất tôi thấy, nếu giáo viên có một phương pháp hướng dẫn cụ thể thì tiết học sẽ rất sinh động, học sinh hứng thú nhớ bài và làm bài tốt .
Giáo viên sẽ hướng dẫn một số thí dụ minh hoạ từ đơn giản đến phức tạp, từng loại nhóm chức, tuỳ loại hợp chất, thuốc thử chọn tuỳ ý, giới hạn thuốc thử, không dùng thuốc thử.
1.2.Đối với học sinh:
Học sinh cũng cần có các bước chuẩn bị trước khi làm bài tập nhận biết chất:
Học và nắm vững kiến thức cũ: nhận biết được đặc điểm cấu tạo của từng loại hợp chất: hiđrocacbon, từng loại nhóm chức và tính chất hoá học đặc trưng của chúng. 
Nắm được các bước làm bài: xác định đúng hoá chất cần nhận biết, thứ tự nhận biết, nêu đúng hiện tượng, phương trình hoá học và chú ý cân bằng phản ứng. (Đây là những lỗi học sinh của trường thường xuyên mắc phải khi làm bài) 
Đặc biệt học sinh khi nhận biết chất thường chỉ chú ý đến phản ứng xảy ra mà không có hiện tượng, hay mắc sai lầm khi kết luận phản ứng không xảy ra khi không có hiện tượng (ví dụ khi nhận biết ancol và dung dịch phenol học sinh thường dùng dung dịch NaOH) .
2. Tiến trình thực hiện:
2.1.Nguyên tắc nhận biết hoá hữu cơ: 
 Có hai trường hợp cơ bản:
2.1.1. Nếu hợp chất khác họ, khác chức: phải sử dụng phản ứng đặc trưng để nhận biết.
2.1.2. Nếu hợp chất cùng họ, cùng chức: phải chuyển thành hợp chất khác họ, khác chức trước rồi sử dụng phản ứng đặc trưng hoặc dùng phương pháp định lượng đo thể tích thoát ra hay cân kết tủa thu được .
Dựa vào nguyên tắc trên, ta sẽ có thứ tự nhận biết các chất hữu cơ và vô cơ.
 2.2.Thứ tự nhận biết hợp chất hóa học hữu cơ:
 2.2.1. Hiđrocacbon:
THỨ TỰ
CHẤT NHẬN BIẾT
THUỐC THỬ
HIỆN TƯỢNG
1
Ankin có liên kết ba đầu mạch R- C =CH
Dung dịch AgNO3/NH3,t0C
Kết tủa vàng nhạt
2
Hợp chất có liên kết đôi, liên kết ba trong mạch.
Dung dịch Br2
hoặc dd KMnO4 
Mất màu
dung dịch Br2 
hoặc dd KMnO4 
3
Ankylbenzen
Dd KMnO4 / to
Mất màu tím dung dịch KMnO4
 2.2.2. Hợp chất có nhóm chức:
Thứ tự
CHẤT NHẬN BIẾT
THUỐC THỬ
HIỆN TƯỢNG
1
Axit hữu cơ
Quì tím
Hoá đỏ
Dung dịch Bazơ
Hoá xanh
2
Tinh bột
I2-KI
Hoá xanh
Lòng trắng trứng
HNO3
Kết tủa
màu vàng
Cu(OH)2
Phức màu tím
đặc trưng
3
Phenol
Dung dịch Br2
Kết tủa trắng
Anilin
4
Hợp chất có nhóm –CHO
*Anđehit, glucozơ, fructoz, mantozơ.
*Axit fomic
*Este format H-COOR
Dung dịch AgNO3/NH3, t0C
Kết tủa Ag kim loại (phản ứng tráng gương)
Hợp chất có nhóm –CHO
*Anđềhit, glucozơ, fructoz, mantozơ.
*Axit fomic
*Este fomiat H-COOR
Cu(OH)2/t0C
Kết tủa đỏ gạch Cu2O
5
Ancol đa chức có 2 nhóm
–OH trở lên ( 2 nhóm -OH kề nhau)
Cu(OH)2
t0C thường
Dung dịch
màu xanh lam 
đặc trưng
6
Hợp chất có H linh động: ancol
Na
Sủi bọt khí không màu
Tuy nhiên, trong một số trường hợp có thể thay đổi thứ tự nhận biết trên.
 2.3. Ví dụ minh họa:
2.3.1. Thuốc thử tùy ý : LOẠI ĐƠN GIẢN
Ví dụ 1: Nhận biết các lọ khí mất nhãn sau: etilen, axetilen, etan.
 CH CH
 CH2= CH2
CH3-CH3
ddAgNO3/NH3, t0C
Kết tủa vàng nhạt
Dung dịch Br2
Mất màu 
dung dịch Br2
NH3,t0C
	Phương trình phản ứng minh hoạ:
CH CH + Ag2O CAg CAg + H2O
 (Vàng nhạt)
hay C2H2 + 2AgNO3 + 2NH3 C2Ag2 + 2NH4NO3
 CH2= CH2 + Br2 CH2Br- CH2Br
Ví dụ 2: Nhận biết các lọ mất nhãn sau: Stiren, toluen, benzen, phenol lỏng.
C6H5-CH=CH2
C6H5-CH3
C6H6
C6H5-OH
Dung dịch Br2
Mất màu dung dịch Br2
 Kết tủa 
màu trắng
Dung dịch 
KMnO4,t0C
Mất màu tím
Phương trình phản ứng minh hoạ:
C6H5-CH=CH2 + Br2 C6H5- CHBr-CH2Br
OH
Br
Br
Br
OH
 + 3Br2 + 3HBr
 ( trắng)
C6H5-CH3 + 2KMnO4 t0C C6H5-COOK + 2MnO2 + KOH + H2O
2.3.2. Thuốc thử tùy ý: LOẠI PHỨC TẠP.
Ví dụ 1: Nhận biết các lọ mất nhãn sau: axit axetic, axit acrylic, axit fomic, anđehit axetic, glixerol, glucozơ.
CH3-COOH
CH2=CH-COOH
H-COOH
CH3-CHO
C3H5(OH)3
C6H12O6
Quì tím
Đỏ
Đỏ
Đỏ
Nhóm II
Nhóm I
Thử tiếp nhóm I
CH3-COOH
CH2=CH-COOH
H-COOH
ddAgNO3/NH3,t0c
 Ag
Dung dịch Br2
Mất màu dd Br2
Thử tiếp nhóm II
CH3-CHO
C3H5(OH)3
HOCH2-(CHOH)4-CHO
Cu(OH)2
Dung dịch xanh 
lam đặc trưng
 Dung dịch
 xanh lam đặc trưng
Cu(OH)2,toC
Kết tủa Cu2O đỏ gạch
Phương trình phản ứng:
NH3,t0C 
H-COOH + Ag2O CO2 + 2Ag + H2O
t0C
Hay: HCOOH + 2AgNO3 + 4NH3+H2O (NH4)2CO3+ 2Ag + 2NH4NO3
CH2=CH-COOH + Br2 CH2Br-CHBr- COOH
 CH2-OH CH2-O Cu O-CH2
 2 CH-OH + Cu(OH)2 CH- O-H H-O-CH + 2H2O
 CH2OH CH2-OH HO-CH2
 2C6H12O6 + Cu(OH)2 (C6H11O6)2Cu + 2H2O
t0C
+2H2O
CH2OH-(CHOH)4-CHO +2Cu(OH)2 CH2OH-(CHOH)4-COOH+Cu2O 
Ví dụ 2 : Nhận biết các chất lỏng: acid formic, acid axetic, etylformat, metylaxetat 
HCOOH
CH3COOH
HCOOC2H5
CH3COOCH3
Quỳ tím
Đỏ
Đỏ
AgNO3/NH3, t0
Ag 
CO2 
Ag
CO2 
 HCOOH + Ag2O CO2 + Ag + H2O
 HCOOC2H5 + Ag2O C2H5OH + CO2 + 2Ag 
2.3.3. Giới hạn thuốc thử 
Ví dụ : Chỉ dùng một hóa chất duy nhất để phân biệt các lọ mất nhãn sau: anđehit axetic, ancol etylic, axit axetic, axit fomic, glucozơ, glixerol.
C2H5OH
CH3CHO
CH3COOH
HCOOH
C3H5(OH)3
C6H12O6
Cu(OH)2, 
	(NaOH)
Dung dịch xanh lam nhạt
Dung dịch xanh lam nhạt
Dung dịch xanh lam đặc trưng
Dung dịch xanh lam đặc trưng
t0C
Cu2O
đỏ gạch
Cu2O
đỏ gạch
Cu2O đỏ gạch
Phương trình phản ứng:NaOH,toC
 	CH3-CHO + 2Cu(OH)2 CH3- COOH + Cu2O + 2H2O
 Hay: CH3-CHO + 2Cu(OH)2+NaOH CH3- COONa + Cu2O + 3H2O
2CH3-COOH + Cu(OH)2 (CH3COO)2Cu + 2H2O
t0C
2H-COOH + Cu(OH)2 (HCOO)2Cu + 2H2O
 Hay: H-COOH + 2Cu(OH)2+ 2NaOH Na2CO3 + Cu2O + 4H2O
NaOH,t0C
H-COOH + 2Cu(OH)2 CO2 + Cu2O + 3H2O
 CH2-OH CH2-O Cu O-CH2
 2CH-OH + Cu(OH)2 CH- O-H H-O-CH + 2H2O
 CH2OH CH2-OH HO-CH2
t0C 
CH2OH-(CHOH)4-CHO+2Cu(OH)2 CH2OH-(CHOH)4-COOH +Cu2O 
+2H2O
t0C
Hay:
Cu2O + 3H2O
CH2OH-(CHOH)4-CHO+2Cu(OH)2+NaOH CH2OH-(CHOH)4-COONa+ 
 Dĩ nhiên trong quá trình giảng dạy giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh vận dụng linh hoạt phần lí thuyết cơ bản phù hợp với nội dung từng bài, từng chương.
IV.KẾT QỦA:
Qua một thời gian áp dụng những bước giảng dạy trên, tôi nhận thấy học sinh đã có hứng thú với môn học. Đặc biệt, các em đã nhanh chóng nhận biết các chất hoá học một cách dễ dàng. Hơn thế nữa, các em còn có khả năng kết hợp tốt với một số bài nêu hiện tượng hoặc các bài toán có liên quan.
Dưới đây là kết quả kiểm nghiệm ở hai năm gần nhất, trong các kỳ kiểm tra, tỉ lệ phần trăm trên trung bình tăng lên một cách rõ rệt:
Năm học 2010-2011: 
Lớp
12A6
12A9
12A10
Kiểm tra Lần 1
Học sinh trên trung bình
25
24
22
Tỉ lệ
59,5%
58,5%
52,4%
Kiểm tra Lần 2
Học sinh trên trung bình
30
29
31
Tỉ lệ
71,4%
70,7%
73,8%
Năm học 2011-2012 
Lớp
12A6
12A7
12A8
Lần 1
Học sinh trên trung bình
23
20
25
Tỉ lệ
53,48%
47,6%
62,5%
Lần 2
Học sinh trên trung bình
31
29
33
Tỉ lệ
72,1%
69%
82,5%
V. KẾT LUẬN:
	Kính thưa quý Thầy Cô!
	Trên đây là những kinh nghiệm của cá nhân tôi trong quá trình giảng dạy bộ môn Hoá mà tôi đã đúc kết được với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy, đồng thời nâng cao kết quả học tập của học sinh. Tuy nhiên do đây là những kinh nghiệm của bản thân nên sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Vì thế rất mong nhận được sự góp ý của quý Thầy Cô để tôi có thể học hỏi thêm kinh nghiệm quý báu từ phía quý Thầy Cô, giúp tôi ngày càng hoàn thiện hơn trong công tác giảng dạy của mình. 
 Xin chân thành cám ơn.
VI. TÀI LIỆU THAM KHẢO:
 1. Sách giáo khoa lớp 11- cơ bản.
 2. Sách giáo khoa lớp 11- nâng cao.
 3. Sách giáo khoa lớp 12- cơ bản.
 4. Sách giáo khoa lớp 12- nâng cao.
 5. Hóa học hữu cơ- Đặng Đình Bạch- Nguyễn Thị Thanh Phong- NXB Giáo dục.
 6. Phim tài liệu hóa học - Nguyễn Tấn Trung- internet
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỒNG NAI CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Đơn vị: TRƯỜNG THPT TAM HIỆP	 Độc lập - Tự do - Hạnh phúc
 Biên Hòa, ngày 23 tháng 5 năm 2012
PHIẾU NHẬN XÉT, ĐÁNH GIÁ SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
Năm học: 2011- 2012
Tên sáng kiến kinh nghiệm: Phương pháp giải bài tập nhận biết chất hữu cơ dành cho học sinh phổ thông.
Họ và tên tác giả: Trịnh Thị Thanh Tình	Đơn vị (Tổ): Hóa
Lĩnh vực: 
Quản lý giáo dục 	*	 Phương pháp dạy học bộ môn.................*
Phương pháp giáo dục 	*	Lĩnh vực khác..........................................*
Tính mới
- Có giải pháp hoàn toàn mới	*
- Có giải pháp cải tiến, đổi mới từ giải pháp đã có 	*
Hiệu quả:
- Hoàn toàn mới và đã triển khai áp dụng trong toàn ngành có hiệu quả cao *
- Có tính cải tiến hoặc đổi mới từ những giải pháp đã có và đã triển khai áp dụng trong toàn ngành có hiệu quả cao *
- Hoàn toàn mới và đã triển khai áp dụng tại đơn vị có hiệu quả cao *
- Có tính cải tiến hoặc đổi mới từ những giải pháp đã có và đã triển khai áp dụng tại đơn vị có hiệu quả *
Khả năng áp dụng:
- Cung cấp được các luận cứ khoa học cho việc hoạch định đường lối, chính sách:
	Tốt *	Khá *	Đạt *
- Đưa ra các giải pháp khuyến nghị có khả năng ứng dụng thực tiễn, dễ thực hiện và dễ đi vào cuộc sống:
Tốt *	Khá *	Đạt *
- Đã được áp dụng trong thực tế đạt hiệu quả hoặc có khả năng áp dụng đạt hiệu quả trong phạm vi rộng:
	Tốt *	Khá *	Đạt *
XÁC NHẬN CỦA TỔ CHUYÊN MÔN	 THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
	(Ký tên và ghi rõ họ tên)	(Ký tên, ghi rõ họ tên và đóng dấu)