Rừng và hệ sinh thái văn hóa rừng ở Tây Nguyên

VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
39 
Original Article 
Forest and Forestry Ecocultural System 
in Central Highlands, Vietnam 
Nguyen Van Kim*, Ho Thanh Tam 
VNU University of Social Sciences and Humanities, 336 Nguyen Trai, Thanh Xuan, Hanoi, Vietnam 
Received 04 June 2019 
Revised 23 June 2019; Accepted 23 June 2019 
Abstract: In the mindset of ethnic minority communities in Vietnam, Northeastern region, 
Northwestern regions and Truong Son-Central Highlands refers to a forest-related & cultural 
ecosystem. Especially, both living space and social space of the ethnic minorities in Truong Son - 
Central Highlands are deeply forest-related. Researchers often call it "mountainous culture", 
"highland culture" or "upland culture". Similar to many other ethnic minority groups in the North 
East and North West, those in Central Highland have long “eaten” the forest, have their livelihood 
based on forest, and shelter in wild highlands without any previous human footprints. They believe 
that deep forests, high mountains, and watershed forests are sacred, where gods situate in and 
therefore needed to be strictly protected. 
However, wars, reclamation, economic development policies, consequences of migration and other 
reasons have significantly destroyed the forestry ecocultural system in Central Highlands, Vietnam. 
Ecological environment has been ruined rapidly while cultural spaces have also been seriously 
damaged. This article aims to examine roles of the forests in the preservation of traditional cultural 
values of the Central Highlands, and from which, provide recommendations to ensure green and 
sustainable development for local communities in the Central Highlands in particular and Vietnam 
in general. 
Keywords: Forestry ecocultural system, forestry village, sustainble development for the Central 
Highlands.*
________ 
* Corresponding author. 
 E-mail address: nguyenvankimls@yahoo.com 
 https://doi.org/10.25073/2588-1116/vnupam.4179 
VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
 40 
Rừng và hệ sinh thái văn hóa rừng ở Tây Nguyên 
Nguyễn Văn Kim*, Hồ Thành Tâm 
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN, 
336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội, Việt Nam 
Nhận ngày 04 tháng 6 năm 2019 
Chỉnh sửa ngày 23 tháng 6 năm 2019; Chấp nhận đăng ngày 23 tháng 6 năm 2019 
Tóm tắt: Trong tâm thức của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, nói đến vùng Đông Bắc, Tây Bắc, 
Trường Sơn - Tây Nguyên của Tổ quốc Việt Nam là nói đến các không gian sinh thái văn hóa núi 
rừng. Có thể hình dung về một “Không gian sinh tồn”, “Không gian xã hội” của các tộc người vùng 
Trường Sơn - Tây Nguyên luôn giàu đậm chất núi rừng. Một số nhà nghiên cứu gọi đó là “Văn hóa 
núi rừng”, “Văn hóa Cao nguyên” hay “Văn minh canh tác rẫy”... 
Cũng như nhiều dân tộc ít người khác ở các vùng miền của đất nước, tự bao đời người Tây Nguyên 
đã “ăn rừng”, sống dựa vào rừng và cư trú tập trung trên vùng Cao Nguyên mà ở đó dường như còn 
nhiều miền đất hoang sơ, chưa có dấu chân người. Đồng bào địa phương tin rằng, những cánh rừng 
thẳm, núi cao, rừng đầu nguồn là rừng thiêng, nơi ngự trị và là xứ sở của các vị thần linh cần phải 
được tôn kính, bảo vệ nghiêm ngặt. 
Nhưng, do sự tàn phá của chiến tranh, chính sách khai hoang, phát triển kinh tế mới, cùng tác động 
của các luồng di dân,... đã làm biến đổi sâu sắc nhiều không gian rộng lớn của đất và người Tây 
Nguyên. Môi trường tự nhiên bị hủy hoại, đời sống văn hóa cũng bị tổn thương vì những mục tiêu, 
lợi ích kinh tế nhất thời. Trong bài viết này, chúng tôi cố gắng tập trung phân tích vai trò của rừng 
trong việc duy tồn, sáng tạo các giá trị văn hóa truyền thống của Tây Nguyên, đồng thời đề xuất một 
số giải pháp nhằm hướng đến mục tiêu phát triển xanh, bền vững cho Tây Nguyên, địa bàn trọng 
yếu của đất nước. 
Từ khóa: Hệ sinh thái văn hóa rừng, làng rừng, phát triển bền vững vùng Tây Nguyên. 
1. Hệ sinh thái rừng và không gian văn hóa - 
xã hội Tây Nguyên 
Nằm tại trung tâm của Đông Nam Á, là vùng 
chuyển giao giữa hai thế giới: Biển (Thái Bình 
________ 
 Tác giả liên hệ. 
Địa chỉ email: nguyenvankimls@yahoo.com 
https://doi.org/10.25073/2588-1116/vnupam.4179 
Dương) và lục địa (bán đảo Đông Nam Á), Việt 
Nam là địa bàn hợp tụ của nhiều hệ sinh thái: Hệ 
sinh thái núi cao/hang động - Hệ sinh thái núi 
trung bình và thấp - Hệ sinh thái đồi gò - Hệ sinh 
thái châu thổ (đồng bằng) - Hệ sinh thái ven biển 
N.V. Kim, H.T. Tam / VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
41 
- Hệ sinh thái các đảo [1, tr.319-320; 2, tr.66]1. 
Mỗi hệ sinh thái đều có những đặc trưng riêng, 
có sự khác biệt so với các hệ sinh thái khác. 
Tương ứng với mỗi hệ sinh thái, trải qua thời 
gian, cộng đồng các dân tộc Việt Nam không chỉ 
thích nghi với môi trường sống mà hơn thế đã 
sáng tạo nên những không gian văn hóa - xã hội 
tiêu biểu, vừa đậm đà sắc thái địa phương (vùng, 
tiểu vùng) vừa hòa hợp, hòa luyện với những đặc 
tính chung của văn hoá dân tộc. 
Trong số các hệ sinh thái ở Việt Nam, vùng 
Trường Sơn - Tây Nguyên, hay tiểu vùng Nam 
Trường Sơn, được đặc trưng bởi kiểu địa hình 
núi và cao nguyên với các thung lũng, đồng bằng 
giữa núi và kiểu khí hậu nhiệt đới gió mùa Cao 
Nguyên [3, tr.7, 89]. Do đặc điểm địa hình và khí 
hậu như vậy, Tây Nguyên là một trong những 
trung tâm có trữ lượng phong phú các loài thực 
vật, động vật hoang dã bậc nhất của Đông Nam 
Á và thế giới [3, tr.211-254]. Sinh tụ trong môi 
trường đó, cộng đồng các dân tộc vùng Trường 
Sơn - Tây Nguyên, trải bao đời đã tạo lập cho 
mình một lối sống thích ứng với sinh cảnh của tự 
nhiên. Họ đã dựa vào tự nhiên, khai thác tự nhiên 
để sinh tồn và cũng chính vì thế luôn bày tỏ sự 
ngưỡng vọng, biết ơn thế giới tự nhiên. Nói cách 
khác, chính tự nhiên đã quy định, là chiều tác 
động chủ yếu trong mối quan hệ tự nhiên - xã hội 
ở Tây Nguyên. Là những cộng đồng cư dân từng 
quen sống, hòa nhập với bạt ngàn, bao la của núi 
rừng, các tộc người Tây Nguyên tìm thấy trong 
tự nhiên nguồn sinh lực sống, sáng tạo văn hóa 
và cách thức ứng xử phù hợp với môi 
trường sống. 
Vì thế, khi nghiên cứu về rừng, không gian 
sinh tồn chủ yếu của người Tây Nguyên, cần 
phải đặt đúng vị trí của nó như là một “Hệ sinh 
thái rừng” hoàn chỉnh. Theo đó, “Hệ sinh thái 
rừng” không chỉ bao gồm các loài cây rừng với 
thảm thực vật tự nhiên (điều mà chúng ta thường 
________ 
1 Theo cách phân loại hiện nay, nước ta có 6 vùng kinh tế - 
xã hội gắn với các vùng kinh tế trọng điểm (KTTĐ): 1. 
Vùng Trung du và miền núi phía Bắc; 2. Vùng đồng bằng 
sông Hồng và vùng KTTĐ phía Bắc; 3. Vùng duyên hải 
miền Trung và vùng KTTĐ miền Trung; 4. Vùng Tây 
Nguyên; 5. Vùng Đông Nam Bộ và vùng KTTĐ phía Nam; 
6. Vùng đồng bằng sông Cửu Long. 
nghĩ về rừng), mà còn bao gồm tất cả các loài 
sinh thể sống trong rừng, tức quần xã các loài 
sinh vật (con người, động vật, thực vật) và sinh 
cảnh (môi trường sống) của tất cả những thành 
tố đó. 
Với người Tây Nguyên, cây rừng và hệ động 
vật sống trong rừng đều là những thành tố không 
tách rời khỏi “Hệ sinh thái rừng” và chúng đều 
có tầm quan trọng như nhau. Có thể hiểu, một 
khu rừng không có các loài cây tự nhiên và thú 
rừng (thú hoang) thì không thể là một khu rừng 
hoàn chỉnh theo đúng nghĩa một hệ sinh thái. 
Như vậy, tất cả những yếu tố tự nhiên, xã hội và 
văn hóa của các cộng đồng cư dân sống trong 
môi trường sinh thái rừng đã dần hợp luyện, tạo 
nên Hệ sinh thái văn hóa rừng (Forestry 
ecocultural system). Trong hệ sinh thái đó, con 
người luôn hòa nhập với thế giới tự nhiên, vượt 
qua những trở ngại của tự nhiên để thích ứng, 
sáng tạo, phát triển nguồn lực tri thức, di sản văn 
hóa vật thể, phi vật thể đồng thời thể hiện những 
khát vọng, ước mơ truyền nối của nhiều thế hệ 
từng gắn bó với rừng và sống dựa vào rừng. 
Rừng vốn là cảnh quan phổ quát, bao trùm 
trên một không gian rộng lớn ở vùng Trường Sơn 
- Tây Nguyên. Trong tâm thức của các cộng 
đồng cư dân địa phương, từ xa xưa những cánh 
rừng bạt ngàn đều có chủ. Theo đó, “rừng ấy, 
toàn bộ, từ ông bà xa xôi nhất truyền lại, từ 
những thời mờ mịt không còn nhớ được nữa, đã 
được Yang (Thần linh) giao cho những cộng 
đồng cư dân rất cụ thể, đó là các làng2. Rừng là 
sở hữu của các làng, từng làng, và điều này là 
thiêng liêng, vĩnh cửu” [4, tr.172]. 
Hiện nay có nhiều phương pháp phân loại tài 
nguyên khác nhau theo nguồn gốc, tính chất, trữ 
lượng, chất lượng, khả năng tái tạo. Sự phân loại 
tài nguyên chỉ có tính chất tương đối vì tính đa 
dạng của nó, đặc biệt là da dạng trong mục đích 
2 Trong tiếng M’nông: Boon tức là làng, tiếng Êđê là Buôn, 
Gia Rai, Ba Na gọi là Plei, người Cơ Tu gọi là Veil... Trước 
đây, một số vùng ở Tây Nguyên có khái niệm T’ring dùng 
để chỉ mối quan hệ liên minh giữa một số làng. Trong bài 
viết này, chúng tôi sử dụng khái niệm làng hay buôn làng 
để chỉ chung cho những cộng đồng xã hội sống ở vùng 
Trường Sơn - Tây Nguyên. 
N.V. Kim, H.T. Tam / VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
42 
sử dụng [2]. Theo sự phân lập của một số chuyên 
gia, rừng ở Tây Nguyên có thể chia thành bốn 
loại: Thứ nhất, rừng đã biến thành đất thổ cư, nơi 
người ta dựng buôn làng sống định cư, lâu dài; 
Thứ hai, rừng được dành để làm rẫy trong 
khoảng thời gian hai hay ba năm sau đó lại 
chuyển sang rẫy khác3; Thứ ba, rừng “sinh hoạt” 
nơi người ta có thể khai thác tài nguyên rừng để 
phục vụ cuộc sống; Thứ tư, rừng thiêng (hay 
rừng ma), nơi trú ngụ của thần linh, thường là 
rừng đầu nguồn, được “thiêng hóa” và được bảo 
vệ dưới những sắc màu tôn giáo. Có đủ bốn loại 
rừng ấy thì một buôn làng mới tồn tại được, mới 
thực sự là buôn làng. 
Cũng như các làng ở châu thổ sông Hồng, 
sông Mekong... thường được gọi là: “Làng lúa”, 
hay các làng nghề thủ công: “Làng gốm”, “Làng 
dệt”...; các làng ở vùng duyên hải là: “Làng 
chài”, “Làng biển”, v.v... Trong bối cảnh đó có 
thể “định vị” các buôn làng ở Tây Nguyên là 
“Làng rừng”. Làng rừng là hạt nhân, tâm điểm 
của “Hệ sinh thái văn hóa rừng” ở Tây Nguyên. 
Nghiên cứu về làng và hệ sinh thái làng qua 
trường hợp người M’nông Gar, học giả G. 
Condominas từng nhận định: “Đơn vị chính trị 
truyền thống tối cao là làng (bboon) tức là nhóm 
các gia đình tạo thành một khối dân cư trong một 
khoảng rừng (brii). Chính từ khoảng rừng này 
mà họ không chỉ lấy ra các nguyên liệu chủ yếu 
mà họ cần cho ăn mặc, nhà ở, sản xuát công cụ 
mà cả nguồn thực phẩm bằng việc bắt cá, săn 
bắn, hái rau rừng và trước hết là bằng trồng trọt” 
[5, tr.377]. Từ những nghiên cứu lý thuyết và 
khảo sát thực tế, chúng tôi cho rằng: Làng rừng 
ở Tây Nguyên là một cộng đồng cư trú truyền 
thống của những lớp cư dân có chung đặc tính 
về nguồn gốc tộc người, văn hóa và ngôn ngữ. 
Làng rừng có nền tảng kinh tế chủ yếu dựa vào 
rừng, các thành viên trong cộng đồng làng luôn 
có ý thức chung, sâu sắc về nguồn lợi kinh tế, về 
________ 
3 Trước đây, ở Tây Nguyên mỗi hộ gia đình thường tự khai 
phá cho mình 15-20 rẫy, canh tác theo chu trình. Phương 
thức canh tác đó nhìn chung không làm tổn hại rừng, đủ thời 
gian để rừng tái sinh trong một chu trình canh tác mới. 
4 Tác giả Nguyên Ngọc cũng cho rằng, người Tây Nguyên 
có 4 loại rừng (rừng đã biến thành nơi cư trú, tức làng; rừng 
đã biến thành rẫy; rừng sinh hoạt; rừng ma và rừng thiêng). 
quyền khai thác, sử dụng, duy tồn và bảo vệ tài 
nguyên rừng, đất rừng, và nguồn nước. 
Cũng cần nói thêm là, quyền sở hữu với 
rừng, nguồn tài nguyên rừng, đất rừng và các 
vùng liên quan không phải thuộc về cá nhân mà 
luôn thuộc về toàn thể cộng đồng. Trong đó, già 
làng thường là đại diện chủ sở hữu. Rừng và đất 
rừng là nền tảng cho mọi sự phát triển của buôn 
làng Tây Nguyên. Khi nền tảng đó thay đổi thì 
toàn bộ cấu trúc kinh tế, xã hội và văn hóa của 
cộng đồng buôn làng cũng sẽ chịu tác động mạnh 
mẽ và phải thay đổi theo [4, tr.172-173]. 
Khi nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, một số 
học giả từng gọi đó là nền “Văn hóa rừng”, “Văn 
minh thảo mộc” hay “Văn minh nương rẫy”...[6, 
tr.32; 7, tr.15]. Điều đó phần nào cho thấy mối 
quan hệ tương hỗ, sự gắn bó mật thiết giữa đời 
sống của cộng đồng các dân tộc địa phương với 
môi trường tự nhiên rộng lớn xung quanh. Rừng 
là một thực thể không - thời gian che phủ, bao 
quanh toàn bộ đời sống vật chất, tinh thần của 
cộng đồng buôn làng. Nói như nhà Dân tộc học 
người Pháp G. Condominas, rừng luôn bao 
quanh toàn bộ “không gian xã hội” [5, tr.14-23] 
của người Tây Nguyên. Rừng là một không gian 
thực xác định (bên cạnh, xung quanh buôn làng), 
được ghi nhận bởi một hay một số dấu mốc nhất 
định như dòng suối, đỉnh núi, rặng cây để phân 
định một “đường biên” giữa rừng của buôn làng 
này với rừng của buôn làng khác4. Đó là nơi con 
người khai thác các sản vật phục vụ cho đời sống 
của mình, là nơi sinh trưởng, cư trú của các động 
thực vật và trên nhất, cũng là nơi cư ngụ của 
Yang (tức các vị thần linh trong thế giới tâm linh 
của người Tây Nguyên). Nhưng, rừng cũng là 
một không gian ảo, nơi ông bà tổ tiên ngày xưa 
từng hay lui tới canh tác, nay tuy không còn nữa 
nhưng vẫn được kể lại cho con cháu qua các bài 
sử thi (khan, hơ mon) Như vậy, “Không gian 
và thời gian sinh thái rõ ràng là cơ sở của không 
Tương ứng với mỗi loại rừng, mối quan hệ giữa Con người 
với rừng, văn hóa với tự nhiên có những biểu hiện khác 
nhau, nhưng nhìn chung, Tự nhiên thường thắng thế, có 
khuynh hướng chiếm hữu trở lại cái văn hóa. Không gian 
văn hóa - xã hội của người Tây Nguyên cũng chính là không 
gian của 4 loại rừng này [8]. 
N.V. Kim, H.T. Tam / VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
43 
gian xã hội: Không gian sinh thái cung cấp 
nguồn tài nguyên cần thiết cho đời sống và bản 
thân sự tồn tại của nhóm người, thời gian sinh 
thái thì thúc đẩy đời sống theo nhịp điệu của các 
mùa” [5, tr.22]. Cả không gian thực và không 
gian ảo đó đều là những bộ phận của không gian 
xã hội Tây Nguyên, nơi con người có thể trực 
tiếp đi đến (không gian tri giác được) hoặc gián 
tiếp đi đến thông qua các giấc mơ, các buổi tế lễ 
(không gian huyền thoại)... 
Rừng cũng còn là một khái niệm về thời 
gian. Nhiều tộc người Tây Nguyên có thói quen 
xác định thời gian bằng một biến đổi lớn diễn ra 
theo vòng luân chuyển của thế giới tự nhiên. Do 
tập quán luân canh (luân khoảnh không phải du 
canh), người Tây Nguyên thường cư trú (chòi 
rẫy), trồng trọt trên một mảnh rừng nào đó trong 
khoảng thời gian từ 2 đến 3 năm rồi sau đó lại di 
chuyển địa bàn canh tác đến một cánh rừng khác. 
Như vậy, địa bàn canh tác có thể thay đổi nhưng 
trục trung tâm là buôn làng luôn giữ thế ổn định 
khá cao ở Tây Nguyên. Cứ như vậy, người ta đã 
“ăn rừng” (theo cách gọi của người Mnông Gar) 
trong suốt chu trình của một vòng đời và cứ như 
 ... bị tác động nhiều phía nên văn 
hóa bị suy thoái và phần nào đó đã mất đi ký ức 
của các cộng đồng dân tộc. Trên thực tế, Tây 
Nguyên phải đối diện với những khoảng trống về 
tâm linh, xã hội và văn hóa. Điều đó lý giải vì 
sao đây chính là địa bàn có mức độ thâm nhập 
cao nhất trên cả nước bởi đạo Tin Lành và một 
số hiện tượng tôn giáo mới, tôn giáo lạ. Một khi 
những giá trị tảng nền bị rung chuyển, văn hóa 
truyền thống bị suy thoái, tất yếu con người có 
nhu cầu tìm kiếm sự thay thế, chỗ dựa về tâm 
linh, văn hóa... Tại nhiều buôn làng, vai trò của 
các mục sư, linh mục dần nổi lên lấn lướt vai trò 
của già làng. Điều đó cũng đồng nghĩa với việc 
nguyên) diện tích bình quân theo đầu người trên thế giới là 
75 ha/người, năm 1987 chỉ còn 3.0 ha/người, năm 2010 con 
số này đã giảm xuống còn 1.88 ha/người [2, tr.27]. 
N.V. Kim, H.T. Tam / VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
49 
“Yang Jesu” dần thay thế các Yang truyền thống 
trong tâm thức của nhiều nhóm người người Tây 
Nguyên Văn hóa cổ truyền suy thoái khiến 
một bộ phận lớp người Tây Nguyên trẻ tuổi, chủ 
nhân tương lai của đất nước, trở nên thờ ơ, xa lạ 
với các giá trị truyền thống [24, tr.271-272]. 
Trong số các nguyên nhân, then chốt vẫn là do 
tình trạng mất đất, mất rừng ở Tây Nguyên. 
Nhiều người không còn gắn bó với môi trường 
sống, hệ sinh thái văn hóa của mình nữa. Một bộ 
phận trong cấu trúc văn hóa truyền thống Tây 
Nguyên có khuynh hướng bứt ra khỏi mô thức 
cổ xưa để hướng đến những khuynh hướng văn 
hóa mới, cách tân và hội nhập. 
3. Một số kiến nghị, giải pháp phát triển bền 
vững Tây Nguyên 
Ưu thế nổi bật nhưng đồng thời cũng là căn 
nguyên của nhiều tranh chấp, xung đột tộc người 
ở Tây Nguyên chính là tài nguyên đất và rừng. 
Hạn chế cơ bản của chính sách quản lý tài 
nguyên đất, rừng ở Tây Nguyên là ở chỗ tầm 
nhìn và quy hoạch vùng không đồng bộ, cân đối, 
quá thiên về khai thác tiềm năng kinh tế mà 
không coi trọng việc duy trì sự cân bằng sinh thái 
và những hệ lụy về mặt văn hóa, xã hội, đời sống 
tâm lý do biến đổi môi trường sống tạo nên. Điều 
cần thiết hiện nay là, cần sớm thay đổi nhận thức 
về Tây Nguyên một cách căn bản để hướng đến 
những mục tiêu phát triển toàn diện, bền vững. 
Phải thực hiện, triển khai đồng bộ các giải pháp 
đã được xác định tại Chỉ thị số 13-CT/TW ngày 
12/1/2017 của Ban Bí thư Trung ương Đảng và 
tại “Chương trình mục tiêu phát triển lâm nghiệp 
bền vững giai đoạn 2016-2020” được Thủ tướng 
Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 886/QĐ-
TTg ngày 6/6/2017 và “Quy hoạch tổng thể phát 
triển kinh tế - xã hội vùng Tây Nguyên đến năm 
2020” của Chính phủ. Để bảo vệ nguồn tài 
nguyên rừng Tây Nguyên có thể tập trung vào 
một số nhóm giải pháp sau đây: 
________ 
12 Trách nhiệm bảo vệ rừng được giao cụ thể cho bí thư, chủ 
tịch xã, kiểm lâm. Hiện nay, trung bình một kiểm lâm phải 
có trách nhiệm quản lý 1.200 ha rừng. Đó là lực lượng quá 
mỏng nhất là với những địa bàn hiểm trở, rừng nguyên sinh 
1. Thực hiện nghiêm túc chủ trương: “Tăng 
cường bảo vệ và phát triển rừng bền vững, nhất 
là rừng phòng hộ ven biển, rừng đầu nguồn, rừng 
đặc dụng; bảo tồn thiên nhiên, đa dạng sinh học” 
[25, tr.306]. Trước hết, cần có nhận thức đúng, 
tổng thể, tầm nhìn lâu dài về các nguồn tài 
nguyên của đất nước trong đó có tài nguyên rừng 
đối với chiến lược phát triển xanh, bền vững và 
sự nghiệp bảo vệ an ninh, an sinh của đất nước. 
Thứ hai, phải thực hiện quy hoạch, phân loại 
rừng, củng cố các khu rừng đặc dụng, rừng quốc 
gia nhằm bảo tồn, phát triển nguồn gen các loài 
sinh vật quý hiếm. Thứ ba, bảo vệ nghiêm ngặt 
diện tích rừng tự nhiên còn lại, đồng thời tăng 
cường các biện pháp đủ mạnh để bảo vệ tài 
nguyên rừng (kể cả việc tăng cường điều hành, 
quản lý rừng và xã hội bằng cách phát huy giá trị 
tích cực của luật tục) [26, tr.104-108], phát triển 
nguồn lực kinh tế rừng, khẳng định trách nhiệm 
của người đứng đầu các cơ quan quản lý trong 
việc bảo vệ đất và rừng Đây chính là nhóm 
giải pháp trọng yếu, cấp thiết để bảo vệ tài 
nguyên, hệ sinh thái văn hóa rừng Tây Nguyên12. 
2. Thực hiện nghiêm túc lệnh đóng cửa rừng 
của Chính phủ ngày 1/11/2017, nghiêm cấm và 
có chế tài nghiêm khắc đối với hành vi xâm 
phạm tài nguyên rừng (chiếm dụng đất rừng, phá 
rừng, khai thác gỗ, săn bắn thú rừng...) dưới mọi 
hình thức. Cần nhận thức rõ ràng rằng, rừng là 
nguồn sinh kế, môi trường sống chủ yếu của cư 
dân miền núi nói chung, người Tây Nguyên nói 
riêng. Khi không còn rừng thì nguồn sống của 
người Tây Nguyên sẽ bị đe dọa nghiêm trọng. Từ 
cách tiếp cận vĩ mô, khu vực ta cũng thấy, do 
chiếm phần đỉnh của “ngã ba Đông Dương” nên 
việc bảo vệ môi trường sinh thái, rừng nguyên 
sinh ở Tây Nguyên có ý nghĩa đặc biệt quan 
trọng. Khi rừng ở Tây Nguyên bị hủy hoại thì 
chắc chắn môi trường sinh thái, nguồn nước và 
chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của toàn bộ 
cư dân vùng duyên hải Nam Trung Bộ, Đông 
Nam Bộ và trên một khu vực rộng lớn hơn cũng 
sẽ bị đe dọa nghiêm trọng. 
có nhiều tài nguyên quý. Trách nhiệm giao quản lý rừng 
giao cho bí thư, chủ tịch xã cũng có nhiều điểm bất cập. 
Theo chúng tôi, trách nhiệm phải thuộc về người đứng đầu 
các cấp ủy đảng, chính quyền và các bộ, ngành. 
N.V. Kim, H.T. Tam / VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
50 
3. Tăng nhanh diện tích đất rừng trong đó 
chú trọng khôi phục những diện tích rừng tự 
nhiên đã bị khai thác cạn kiệt, phấn đấu đến năm 
2020 tỷ lệ che phủ rừng đạt 42%13. Đẩy nhanh 
tốc độ trồng rừng, phủ xanh đất trống đồi trọc ở 
Tây Nguyên; quản lý, kiểm soát chặt chẽ và tạm 
dừng việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất có 
rừng tự nhiên sang trồng cây công nghiệp, cây 
nông nghiệp và các mục đích sử dụng khác. Diện 
tích đất rừng đã trồng cây công nghiệp phải 
chuyển nhanh sang thâm canh, chế biến sâu, 
nâng cao chất lượng sản phẩm để trở thành 
những sản phẩm có giá trị kinh tế cao, đặc hữu 
của Tây Nguyên. Bên cạnh đó cần có giải pháp 
nâng cao thu nhập cho cư dân địa phương từ 
những nguồn lợi của rừng, thực hiện tốt chủ 
trương “làm giàu từ rừng” đồng thời tạo việc làm 
mới, hướng nghiệp cho người dân đặc biệt là giới 
trẻ ở Tây Nguyên14. 
4. Đẩy mạnh giao đất, giao rừng cho cộng 
đồng (hộ gia đình), xác định rõ chủ rừng, người 
chịu trách nhiệm cụ thể về mỗi diện tích rừng 
trước hết là những vùng rừng đầu nguồn, rừng 
gắn với truyền thống văn hóa tâm linh của cộng 
đồng. Đồng thời, đẩy mạnh tuyên truyền, giáo 
dục trong nhân dân về tầm quan trọng, lợi ích lâu 
dài, sâu xa của rừng với môi trường sống và bảo 
tồn hệ sinh thái, văn hóa. Đặc biệt, với các sách 
giáo khoa, giáo trình “Địa phương học” tại các 
tỉnh Tây Nguyên, cần phải tăng cường các nội 
dung, kiến thức về bảo vệ các giá trị văn hóa 
truyền thống gắn với việc bảo vệ rừng, bảo vệ 
môi trường sinh thái, nguồn nước quý hiếm của 
Tây Nguyên 
________ 
13 Để đạt được chỉ tiêu trên, Chính phủ xác định nhiệm vụ 
(2016-2020): Đảm bảo 15% diện tích hệ sinh thái rừng bị 
suy thoái được phục hồi và bảo tồn, đặc biệt là hệ thống 
rừng đặc dụng, phấn đấu đến năm 2020 tăng thêm khoảng 
100.000 ha rừng đặc dụng; Tăng cường năng lực thực thi 
pháp luật, giảm căn bản tình trạng vi phạm pháp luật về bảo 
vệ và phát triển rừng, trong đó diện tích rừng bị thiệt hại và 
số vụ bị vi phạm giảm 30-35% so với giai đoạn 2011-2015; 
Trồng rừng: 1.025.000 ha, trong đó có 75.000 ha rừng 
phòng hộ, đặc dụng, 200.000 ha rừng trồng thâm canh gỗ 
lớn; Khoanh nuôi, tái sinh rừng: 360.000 ha/năm; Trồng cây 
phân tán: 250 triệu cây; Chuyển hóa rừng trồng, kinh doanh 
gỗ nhỏ sang gỗ lớn: 90.000 ha; Tỷ lệ diện tích rừng trồng 
được kiểm soát chất lượng giống: 75-80%. 
14 Tại Hội nghị “Định hướng, giải pháp phát triển nhanh, 
5. Trên phương diện văn hóa, nếu coi buôn 
làng và cả nương rẫy là một bộ phận của rừng, 
tức thế giới tự nhiên, gắn với tâm thức văn hóa, 
đời sống tâm linh của các thế hệ cư dân địa 
phương thì điều rõ ràng là, tự nhiên là cái bao 
trùm, tảng nền mà từ đó hình thành nên văn hóa. 
Văn hóa Tây Nguyên luôn gắn với rừng, với môi 
trường sinh thái, môi trường xã hội mà từ đó các 
giá trị văn hóa sinh thành. Mặt khác, rừng đã 
thâm nhập vào mọi thành tố của đời sống văn hóa 
và là những nhân tố tạo thành các giá trị căn cốt 
của văn hóa. Như vậy, bảo vệ rừng, bảo vệ môi 
trường sống và hệ sinh thái là bảo vệ văn hóa Tây 
Nguyên, giữ thế ổn định và phát triển lâu bền cho 
một khu vực địa - văn hóa, địa - kinh tế, địa - 
chiến lược trọng yếu của đất nước. 
Từ những trình bày, phân tích nêu trên, có 
thể chia sẻ một nhận thức chung là: Rừng với 
người Tây Nguyên không chỉ là nguồn tài 
nguyên, hệ sinh thái tự nhiên mà chính là cội 
nguồn của đời sống văn hóa, tâm linh. Trong 
thẳm sâu tâm hồn, ký ức của các cộng đồng dân 
tộc luôn có một sự gắn bó tự nhiên, tình cảm ruột 
thịt và lòng tôn kính với thế giới tự nhiên đã nuôi 
dưỡng, che chở cho họ. Rừng không chỉ là không 
gian sinh tồn mà còn là “không gian xã hội” mà 
ở đó con người luôn sống, hoạt động và tác động 
vào môi trường sống. “Mất rừng, con người và 
cộng đồng mất đi cái nền rộng lớn, bền chặt, 
thẳm sâu nhất của mình, trở nên tha hóa, mất gốc, 
mất cội nguồn. Văn hóa Tây Nguyên là văn hóa 
rừng, khi không còn rừng thì tất yếu văn hóa 
rừng sẽ mai một và dần biến mất” [28, tr.4]. 
 bền vững ngành công nghiệp chế biến gỗ và lâm sản xuất 
khẩu” ngày 8/8/2018 tại thành phố Hồ Chí Minh, Thủ tướng 
Chính phủ cho rằng: hiện nay xuất khẩu gỗ và các sản phẩm 
chế biến từ gỗ chiếm 21% tổng giá trị xuất khẩu của ngành 
nông nghiệp, đạt gần 8 tỷ USD năm 2017. Mức tăng trưởng 
bình quân của ngành gỗ 18 năm qua đạt trung bình 15% mỗi 
năm, cao hơn 5 lần so với mức tăng trưởng trong nông 
nghiệp. Việt Nam hiện có 4.500 doanh nghiệp, 350.000 lao 
động trong toàn ngành, tạo giá trị bình quân trên 
23.000USD/ lao động. Ngành chế biến gỗ, lâm sản của Việt 
Nam có thể trở thành ngành múi nhọn, đến năm 2020 phấn 
đấu đạt kim ngạch xuất khẩu 12-13 tỷ USD, năm 2025 đạt 
18-20 tỷ USD. Muốn vậy, Việt Nam phải tập trung đầu tư 
vào trồng rừng nguyên liệu gỗ lớn, đổi mới KH&CN trong 
trồng rừng, chế biến gỗ và lâm sản xuất khẩu [27]. 
N.V. Kim, H.T. Tam / VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
51 
Phát triển bền vững vùng Tây Nguyên là một 
chương trình toàn diện, cần phải có những giải 
pháp đồng bộ cả về kinh tế, văn hóa, xã hội 
Trong chương trình đó, vấn đề bảo vệ các nguồn 
tài nguyên tự nhiên, “Hệ sinh thái văn hóa rừng” 
có vai trò hết sức quan trọng. Việc bảo vệ thành 
công “Hệ sinh thái văn hóa rừng” chính là nhằm 
đến mục tiêu đảm bảo cho một Tây Nguyên phát 
triển trong tương lai vừa thích ứng, hội nhập, vừa 
lưu giữ được những hồn xưa, nếp cổ của một vùng 
văn hóa giàu đậm bản sắc và sinh lực sáng tạo. 
 Tài liệu tham khảo 
[1] Trần Quốc Vượng, Việt Nam: Cái nhìn địa - văn 
hóa, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 1998. 
[2] Trương Quang Học, Việt Nam - Thiên nhiên, Môi 
trường và Phát triển bền vững, NXB Khoa học và 
Kỹ thuật, Hà Nội, 2012. 
[3] Nguyễn Văn Chiển, (chủ biên), Tây Nguyên - Các 
điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên, NXB 
Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, 1985. 
[4] Lê Văn Khoa, Phạm Quang Tú (Đồng Cb.), Hướng 
tới phát triển bền vững Tây Nguyên, NXB Tri thức, 
Hà Nội, 2014. 
[5] Georges Condominas, Không gian xã hội vùng 
Đông Nam Á, NXB Văn hóa, Hà Nội, 1997. 
[6] Ngô Đức Thịnh, Một số đặc trưng văn hóa Tây 
Nguyên, Tạp chí Khoa học xã hội Tây Nguyên 1 
(2011), 32. 
[7] Jacques Dournes, Rừng, Đàn bà, Điên loạn, NXB 
Hội Nhà văn, Hà Nội, 2006. 
[8] Nguoidothi.net, Người Tây Nguyên “làm” văn hóa 
ra sao?, https://nguoidothi.net.vn/nguyen-ngoc-
nguoi-tay-nguyen-lam-van-hoa-nhu-the-nao-
12614.html 2018 (truy cập ngày 27/4/2018). 
[9] G. Condominas, Chúng tôi ăn rừng, NXB Thế giới, 
Hà Nội, 2003. 
[10] Ngô Văn Doanh, Bơ thi - Cái chết được hồi sinh, 
NXB Thế giới, Hà Nội, 2007. 
[11] Nguyễn Từ Chi, Góp phần nghiên cứu văn hóa và 
tộc người, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2003. 
[12] Nguyễn Thị Kim Vân, Tín ngưỡng và tôn giáo dân 
tộc Bahnar, Jrai, NXBVăn hóa Dân tộc, Hà Nội, 
2013. 
[13] Viện Dân tộc học, Các dân tộc ít người ở Việt Nam 
(các tỉnh phía nam), NXB Khoa học Xã hội, Hà 
Nội, 1984. 
[14] Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam, Luật tục Êđê 
(Tập quán pháp), NXB Văn hóa Dân tộc, Hà Nội, 
2012. 
[15] Viện Nghiên cứu Văn hóa dân gian, Luật tục 
M’nông (tập quán pháp), NXB Chính trị Quốc gia, 
Hà Nội, 1998. 
[16] William D. Sunderlin, Huỳnh Thu Ba, Giảm nghèo 
và Rừng ở Việt Nam, CIFOR xuất bản, 2005. 
[17] Baodientu.chinhphu, Thủ tướng: Kiên quyết đóng 
cửa rừng tự nhiên, 
Kien-quyet-dong-cua-rung-tu-nhien/279302.vgp 
2016 (truy cập ngày 20/6/2016). 
[18] Văn phòng Chính phủ (2017), Thông báo Kết luận 
của Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc tại 
Hội nghị trực tuyến toàn quốc về “Tăng cường 
công tác quản lý, bảo vệ rừng và giải pháp thực hiện 
trong thời gian tới, 
tac-quan-ly-bao-ve-rung/201711/22705.vgp 2016, 
2017 (truy cập ngày 20/6/2016 và 1/11/2017). 
[19] Lưu Hùng, Góp phần tìm hiểu Trường Sơn - Tây 
Nguyên, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2014. 
[20] Vương Xuân Tình, Tái lập quản lý cộng đồng về 
đất đai ở các buôn làng Tây Nguyên, Báo cáo tại 
Hội thảo Khoa học Luật tục - hương ước và những 
vấn đề phát triển kinh tế xã hộiở buôn làng các dân 
tộc Tây Nguyên, Pleiku, 2001. 
[21] Nguyễn Văn Kim, Ché và tâm thức ché, Tạp chí 
Văn hóa học 4 (2018) 45-59. 
[22] Oscar Salemink, The King of Fire and Vietnamese 
Ethnic Policy in the Central Highlands in Don 
McCaskill, Ken Kampe (Ed.), Development or 
Domestication? Indigenous Peoples of Southeast 
Asia, Silkworm Books, Thailand, 1997, 488-532. 
[23] Nguyên Ngọc, Phát triển bền vững ở Tây Nguyên 
trong Nhiều tác giả, Nông dân, nông nghiệp, nông 
thôn: Những vấn đề đang đặt ra, NXB Tri thức, Hà 
Nội, 2008. 
[24] Trương Minh Dục, Quan hệ tộc người ở Tây 
Nguyên trong thời kỳ Đổi mới, NXB Chính trị 
Quốc gia, Hà Nội, 2016. 
[25] Đảng Cộng sản Việt Nam, (2016). Văn kiện đại hội 
đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung 
ương Đảng, Hà Nội. 
[26] Phan Đăng Nhật, Ba nguyên tắc căn bản trong việc 
phát triển bền vững vùng Trường Sơn - Tây 
Nguyên, trong: Viện Việt Nam học và KHPT, 
ĐHQG Hà Nội (2011). Cơ sở khoa học cho Phát 
triển vùng trong bối cảnh hội nhập quốc tế của Việt 
Nam, Hà Nội, 2001. 
N.V. Kim, H.T. Tam / VNU Journal of Science: Policy and Management Studies, Vol. 35, No. 2 (2019) 39-52 
52 
[27] Dantri, Thủ tướng: Kiên quyết đóng cửa rừng tự 
nhiên, không phá rừng làm cây cây công nghiệp, 
https://dantri.com.vn/xa-hoi/thu-tuong-kien-quyet-
dong-cua-rung-tu-nhien-khong-pha-rung-lam-cay-
cong-nghiep-20180808202734776.htm 2018, (truy 
cập ngày 8/8/2018). 
[28] Uông Thái Biểu, Làm gì để bảo vệ văn hóa cổ 
truyền Tây Nguyên, Báo Nhân Dân 22929 (2018), 
tr.4.