Mối quan hệ giữa tâm lý tiểu nông và kinh tế thị trường ở Việt Nam

30 
Mối quan hệ giữa tâm lý tiểu nông 
và kinh tế thị trường ở Việt Nam 
Nguyễn Tiến Thư1, Hà Thị Thuỳ Dương2 
1
 Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. 
2
 Học viện Chính trị khu vực IV. 
Email: haduonghcma@gmail.com 
Nhận ngày 27 tháng 10 năm 2018. Chấp nhận đăng ngày 22 tháng 11 năm 2018. 
Tóm tắt: Biểu hiện của tâm lý tiểu nông là chạy theo lợi ích trước mắt, thiếu tầm nhìn xa, bảo thủ, 
ngại đổi mới, thụ động, điều đó đã tác động tiêu cực đến kinh tế thị trường. Tâm lý tiểu nông là một 
lực cản đối với sự phát triển của kinh tế thị trường. Sự phát triển của kinh tế thị trường sẽ hạn chế 
dần tâm lý tiểu nông. Bởi vì, kinh tế thị trường đòi hỏi tính độc lập, tự chủ, không dựa dẫm vào 
cộng đồng, không ỷ lại, không thụ động, không cầu an, không ngại đổi mới, không tuỳ tiện, không 
trọng lệ hơn luật. Ở Việt Nam mấy chục năm qua, nhờ có sự phát triển của kinh tế thị trường, nên 
tâm lý tiểu nông cũng đã mất dần. Tuy nhiên, một bộ phận không nhỏ người Việt Nam vẫn còn bị 
ảnh hưởng nặng nề của tâm lý tiểu nông. Điều đó đang cản trở sự phát triển của kinh tế thị trường 
hiện nay. 
Từ khoá: Tâm lý tiểu nông, kinh tế thị trường, Việt Nam. 
Phân loại ngành: Tâm lý học 
Abstract: The expression of the petty peasant mentality is the pursuit for short-term interests, 
being lack of long-term vision, conservative, afraid of renovation, and passive, which has exerted 
negative impact on the market economy. The mentality, which is a hindrance to the development of 
a market economy, will be gradually decreased by the development of the market economy, 
because such economy requires independence, self-reliance, not depending on the community. It 
also requires one not to be passive, seeking safety on oneself in a selfish manner, being afraid of 
renovation, respecting unofficial rules more than the official law. In Vietnam, over the past some 
decades, thanks to the development of the market economy, the petty peasant mentality has been 
gradually disappearing. However, a no small part of Vietnamese people are still under heavy 
influence of the mentality. That has been hindering the development of the market economy in the 
country today. 
Keywords: Petty peasant mentality, market economy, Vietnam. 
Subject classification: Psychology 
Nguyễn Tiến Thư, Hà Thị Thùy Dương 
31 
1. Đặt vấn đề 
Tâm lý tiểu nông là các hiện tượng ý thức 
(như tình cảm, mong muốn, ý chí, thói 
quen, tâm trạng) của con người, được nảy 
sinh trực tiếp từ nền sản xuất nông nghiệp 
nhỏ. Mặc dù có một số biểu hiện tích cực 
(như yêu nước, gắn bó với làng xã, quê 
hương, tinh thần đoàn kết, gắn kết cộng 
đồng), nhưng tâm lý tiểu nông cũng có 
những biểu hiện tiêu cực. Đó là: tư lợi, chỉ 
lo việc của cá nhân mình theo kiểu “đèn 
nhà ai nhà ấy rạng”, “việc ai người ấy lo, bè 
ai người ấy chống”, không quan tâm đến 
những người xung quanh; lo vun vén cho cá 
nhân, chỉ tính đến cái ăn ngay, trước mắt 
theo kiểu “được đâu hay đó”. Người có tâm 
lý tiểu nông “rất nhỏ nhen, đôi khi đến khó 
coi, bần tiện” [3, tr.50-51]. Họ nghĩ theo 
kinh nghiệm, bảo thủ, ngại thay đổi, có tầm 
nhìn thiển cận; coi trọng kinh nghiệm cũ, 
thói quen, cách làm cũ, bảo thủ, ngại thay 
đổi, nhất là những thay đổi đột ngột, không 
dám mạo hiểm thử nghiệm và sáng tạo cái 
mới; gắn bó với cộng đồng (trong suy nghĩ 
và hành động), không dám thể hiện quan 
điểm, phụ thuộc vào quan điểm chung; dựa 
dẫm, ỷ lại vào cộng đồng, tập thể, không 
dám chịu trách nhiệm “cha chung không ai 
khóc”; tùy tiện vô nguyên tắc, ý thức kỷ 
luật kém, trọng lệ hơn luật, trọng tình hơn 
lý; tư tưởng địa phương, cục bộ, dòng họ; 
bình quân chủ nghĩa, quan niệm “xấu đều 
hơn tốt lỏi”, “khôn độc không bằng ngốc 
đàn”, “chết một đống còn hơn sống một 
người”, thà chấp nhận đau khổ chung chứ 
không muốn một người nào đột xuất vượt 
trội hơn cộng đồng; níu kéo người khác, 
muốn khẳng định mình, không muốn cho 
người khác hơn mình, hưởng thụ cao 
hơn mình. 
Tâm lý tiểu nông cản trở quá trình phát 
triển kinh tế thị trường. Sự phát triển của 
kinh tế thị trường sẽ dần khắc phục tâm lý 
tiểu nông. Hiện nay, Việt Nam đang phát 
triển kinh tế thị trường, quá trình này sẽ 
khắc phục dần những biểu hiện tiêu cực của 
tâm lý tiểu nông của người Việt Nam. Bài 
viết này đề cập tới mối quan hệ giữa tâm lý 
tiểu nông và kinh tế thị trường ở Việt Nam 
trên hai khía cạnh: tâm lý tiểu nông tác 
động đến kinh tế thị trường và kinh tế 
thị trường tác động đến tâm lý tiểu nông. 
2. Sự tác động của tâm lý tiểu nông đối 
với kinh tế thị trường 
Sự chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung quan 
liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường ở 
Việt Nam là bước chuyển tiến bộ. Phát triển 
kinh tế thị trường là tất yếu khách quan, 
phù hợp với xu thế chung của thế giới. Tuy 
nhiên, nền sản xuất nông nghiệp nhỏ, tự 
cung tự cấp tồn tại hàng ngàn năm đã làm 
cho tâm lý tiểu nông vẫn ăn sâu vào trong 
nhận thức của nhiều người. 
Để phát triển kinh tế thị trường, cần liên 
kết giữa các cá nhân (giữa người nông dân 
với nhau và với các doanh nghiệp chế biến 
nông sản, giữa doanh nghiệp với ngân hàng, 
các tổ chức khoa học công nghệ, giữa các 
doanh nghiệp trong cùng một ngành hàng 
sản xuất). Tuy nhiên, nhiều người Việt Nam 
do có tâm lý tiểu nông nên thiếu hợp tác 
trong sản xuất, kinh doanh. Họ chỉ nghĩ đến 
lợi ích của mình, phá vỡ các hợp đồng kinh 
tế. Khi người nông dân được mùa nhưng 
giá thị trường xuống thấp, nhiều doanh 
nghiệp bỏ rơi người nông dân, không mua 
sản phẩm như đã ký kết hoặc nâng tiêu 
chuẩn sản phẩm lên để hạ giá sản phẩm. 
Khi giá nông sản trên thị trường cao hơn 
Khoa học xã hội Việt Nam, số 1 - 2019 
32 
giá ký kết với doanh nghiệp, nhiều nông 
dân không bán đủ số lượng, chất lượng như 
đã ký kết, mà bán cho tư thương bên ngoài. 
Vì thiếu liên kết, nhiều doanh nghiệp xuất 
khẩu đua nhau hạ giá để cạnh tranh dẫn 
tới nhiều thua thiệt, chứ không liên kết với 
nhau để giữ giá xuất khẩu, mang lại lợi 
ích chung. 
Nhiều người nông dân không hạch toán 
kinh tế, suy nghĩ thiển cận, không có tầm 
nhìn xa, không có chiến lược kinh doanh 
dài hạn, chỉ tính đến lợi ích ngắn hạn, 
không có tầm nhìn dài hạn, phá vỡ quy 
hoạch sản xuất. Ví dụ, theo quy hoạch của 
tỉnh Phú Thọ, tổng đàn lợn đến năm 2020 
của tỉnh là 860.000 con, trong khi đó tổng 
đàn lợn bình quân hàng năm của tỉnh những 
năm gần đây đã có khoảng 900.000 con [7]. 
Con số này, một mặt, nói lên sự phát triển 
nhanh chóng của ngành chăn nuôi; mặt 
khác, lại cho thấy tính tùy tiện trong việc 
chấp hành quy hoạch. 
Để phát triển kinh tế thị trường, cần phải 
năng động, sáng tạo, luôn tìm những cách 
làm mới. Nhưng nhiều người Việt Nam bảo 
thủ, ngại đổi mới, chỉ làm theo kinh nghiệm 
cũ, không tìm kiếm những cách thức sản 
xuất và kinh doanh mới. Ví dụ, theo kết quả 
một cuộc khảo sát, 24% số nông hộ được 
hỏi cho rằng, họ vẫn muốn dựa vào kinh 
nghiệm từ trước đến nay, chứ không muốn 
áp dụng khoa học kỹ thuật lớn [1]. 
Do có tâm lý tiểu nông, nên nhiều người 
Việt Nam hiện nay thụ động, không dám 
mạo hiểm. Họ vui với cái nghèo của mình, 
chấp nhận bằng lòng với cuộc sống hiện tại, 
không muốn thay đổi, không muốn mạo 
hiểm. Họ không dám làm, dám chịu, chấp 
nhận mạo hiểm; không dám cạnh tranh, đầu 
tư quy mô lớn, không dám mạo hiểm, làm 
ăn lớn; thiếu khát vọng làm giàu. Ví dụ, 
theo kết quả một cuộc khảo sát, 28,9% 
người đồng ý với quan điểm cho rằng, nông 
dân không nên làm lớn vì dễ bị rủi ro; 
16,6% số người được hỏi cho rằng nông 
dân không nhất thiết phải dồn điền đổi thửa; 
10,3% số người cho biết rằng, họ không có 
ý định làm ăn lớn, không muốn dồn điền 
đổi thửa [1]. 
3. Sự tác động của kinh tế thị trường đối 
với tâm lý tiểu nông 
Kinh tế thị trường có thể khắc phục dần 
những mặt tiêu cực của tâm lý tiểu nông. 
Cơ sở vật chất của tâm lý tiểu nông là nền 
sản xuất nông nghiệp nhỏ, manh mún, tự 
cung tự cấp, dùng công cụ lao động thô sơ. 
Việc phát triển kinh tế thị trường sẽ xoá bỏ 
tính tự cung, tự cấp của sản xuất, từ đó sẽ 
khắc phục những biểu hiện tiêu cực của tâm 
lý tiểu nông. 
Kinh tế thị trường không những tạo ra 
thị trường nội địa thống nhất, mà còn mở 
rộng thị trường ra thế giới. Khi đó, sự biệt 
lập giữa các địa phương được phá bỏ, các 
mối quan hệ ở mọi lĩnh vực mở rộng. Các 
địa phương muốn phát triển được không 
những phải mở rộng trao đổi sản phẩm với 
những địa phương khác, mà còn phải tiến 
hành hợp tác, liên doanh, liên kết với nhau. 
Kinh tế thị trường mở rộng giao thương 
trao đổi hàng hoá, dịch vụ, lao động; xoá 
dần đi tính hạn hẹp, cục bộ địa phương. 
Kinh tế thị trường đòi hỏi mỗi người phải tự 
chủ, tự lập; từ đó khắc phục dần tâm lý dựa 
dẫm vào cộng đồng. Trong kinh tế thị 
trường, mỗi cá nhân cần phải dám nghĩ, 
dám làm, dám chịu trách nhiệm trước cộng 
đồng. Trong kinh tế thị trường, người chủ 
doanh nghiệp quyết định sản xuất cái gì, 
Nguyễn Tiến Thư, Hà Thị Thùy Dương 
33 
sản xuất bao nhiêu. Họ không quyết định 
theo số đông; họ phải độc lập, tự chủ, tự 
quyết định và chịu trách nhiệm về quyết 
định của mình. Điều đó khắc phục lối suy 
nghĩ và hành động dựa dẫm vào cộng đồng, 
không dám thể hiện quan điểm riêng, của 
tâm lý tiểu nông. 
Trong kinh tế thị trường có cạnh tranh. 
Để cạnh tranh, chủ doanh nghiệp phải 
không ngừng đổi mới kỹ thuật, công nghệ, 
cải tiến quản lý, sáng tạo những sản phẩm 
mới. Điều đó sẽ khắc phục dần tính bảo thủ, 
ngại đổi mới của tâm lý tiểu nông. 
Kinh tế thị trường tạo cho con người tác 
phong khẩn trương, linh hoạt, năng động, 
nhạy bén. Người sản xuất phải biết tính 
toán, cân nhắc trong hoạt động kinh tế; 
biết giảm những động tác thừa trong sản 
xuất; biết tranh thủ thời gian, lựa chọn thời 
cơ; biết cách sử dụng hợp lý những nguồn 
lực và lợi thế của mình trong sản xuất; biết 
tiếp nhận ứng dụng các thành tựu khoa học 
tiên tiến, hiện đại vào sản xuất để đạt hiệu 
quả kinh tế. Từ đó, kinh tế thị trường phát 
huy được tính năng động, sáng tạo của 
người sản xuất; hạn chế dần tính thụ động, 
trông chờ, tính ỷ lại, lười biếng của tâm lý 
tiểu nông. 
Mạo hiểm và dám chấp nhận rủi ro là 
một yêu cầu cần thiết đối với người sản 
xuất trong kinh tế thị trường. Người sản 
xuất phải phân tích tình huống chính xác, 
đưa ra các quyết định hợp lý, phản ứng kịp 
thời trước những biến đổi của thị trường, 
dám mạo hiểm, dám đưa ra những quyết 
định không giống mọi người. Có như thế, 
họ mới chớp được thời cơ, mới có thể chiến 
thắng trong cạnh tranh. Nếu suy nghĩ quá 
lâu thì họ sẽ để tuột cơ hội khỏi tay. Họ 
cần hành động trước khi có đầy đủ trong tay 
các dữ kiện. Quyết đoán, quyết định nhanh 
chóng và chấp nhận mạo hiểm là yêu cầu 
cần thiết trong kinh tế thị trường. Điều này 
sẽ khắc phục tính cầu an, bằng lòng với 
cuộc sống nghèo hiện tại, không dám quyết 
định, sợ rủi ro, của tâm lý tiểu nông. 
Tính chất cạnh tranh cao độ của kinh tế 
thị trường đòi hỏi phải đề cao phẩm chất 
linh hoạt, sáng tạo, chính xác, trí thông 
minh, hàm lượng trí tuệ. Mỗi quyết định 
của chủ thể kinh tế trong kinh tế thị trường 
đều phải dựa trên sự tính toán cẩn thận, chu 
đáo các điều kiện khách quan, chủ quan. 
Trong nền kinh tế tiểu nông, người nông 
dân chỉ biết có bản thân mình, giới hạn suy 
nghĩ của họ chỉ trong mảnh ruộng, mảnh 
vườn. Trong kinh tế thị trường, người nông 
dân không chỉ biết có bản thân mình, họ 
phải biết nhìn rộng ra xã hội, biết quan tâm 
đến sản phẩm và nhu cầu của thị trường. 
Quá trình sản xuất phải tuân theo nhu cầu 
của xã hội, lợi thế của bản thân, tuân theo 
yêu cầu các quy luật kinh tế khách quan của 
thị trường. Điều đó đòi hỏi người sản xuất 
phải nắm bắt và tuân thủ các quy luật, phá 
bỏ tính chủ quan, tự do, tuỳ tiện, tư duy 
kinh nghiệm của tâm lý tiểu nông. Đồng 
thời, nó cũng khắc phục lối suy nghĩ thiển 
cận, không có tầm nhìn xa, trông rộng của 
tâm lý tiểu nông. 
Tư tưởng trọng lệ làng, “phép vua thua 
lệ làng”, trọng tình hơn lý, cộng với tâm lý 
trọng họ hàng, cục bộ dẫn tới tư tưởng coi 
thường pháp luật. Phan Đại Doãn khẳng 
định: “Quan hệ dòng họ nhiều khi làm suy 
giảm, mất hiệu lực của quan hệ pháp luật, 
quan hệ nhà nước, phương hại đến lợi ích 
đất nước” [2]. Với việc phát triển kinh tế thị 
trường, tư tưởng coi thường pháp luật này 
sẽ dần được khắc phục và xoá bỏ. Nền kinh 
tế thị trường hoạt động dưới sự quản lý 
bằng pháp luật của nhà nước. Pháp luật điều 
Khoa học xã hội Việt Nam, số 1 - 2019 
34 
chỉnh mọi mối quan hệ kinh tế trên thị 
trường, đảm bảo quyền bình đẳng của các 
chủ thể, sự cạnh tranh lành mạnh, cũng như 
đặt ra giới hạn, những yêu cầu của hoạt 
động sản xuất, kinh doanh phục vụ cho 
cộng đồng và mục tiêu chung. Nền kinh tế 
này đỏi hỏi mọi cá nhân, tổ chức khi tham 
gia hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, 
đều phải tôn trọng, tuân thủ pháp luật, các 
hợp đồng, điều khoản kinh tế, phải “sống và 
làm việc theo pháp luật”. Điều đó sẽ khắc 
phục dần tư tưởng coi thường pháp luật của 
tâm lý tiểu nông. 
4. Kết luận 
Tâm lý tiểu nông, mặc dù có một số mặt 
tích cực, nhưng về cơ bản là một lực cản 
đối với quá trình phát triển kinh tế thị 
trường. Để phát triển kinh tế thị trường, cần 
phải xoá bỏ tâm lý tiểu nông. Ngược lại, 
quá trình phát triển kinh tế thị trường cũng 
sẽ hạn chế bớt những biểu hiện tiêu cực của 
tâm lý tiểu nông. 
Tài liệu tham khảo 
[1] Bùi Thị Vân Anh (2014), “Đặc điểm tâm lý 
truyền thống của người dân vùng đồng bằng 
Bắc Bộ và tác động của chúng đến quá trình 
xây dựng nông thôn mới”, Tạp chí Tâm lý học, 
số 11. 
[2] Phan Đại Doãn (2004), Mấy vấn đề về văn hóa 
làng xã Việt Nam trong lịch sử, Nxb Chính trị 
quốc gia, Hà Nội. 
[3] Nguyễn Quang Du (1994), Ý thức nông dân 
trong cán bộ đảng viên miền Bắc Việt Nam - 
những đặc trưng chủ yếu, Luận án Phó tiến sĩ, 
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, 
Hà Nội. 
[4] Đảng Cộng sản Việt Nam (1996), Văn kiện 
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb 
Chính trị quốc gia, Hà Nội. 
[5] Nguyễn Hồi Loan (2005), “Một số đặc điểm tâm 
lý của người nông dân Việt Nam ảnh hưởng tiêu 
cực đến quá trình hội nhập kinh tế”, Tạp chí Tâm 
lý học, số 7. 
[6] Đỗ Long, Vũ Dũng (2002), Tâm lý nông dân 
trong thời kỳ đầu phát triển kinh tế thị trường, 
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 
[7] 
nay/201707/tu-giai-cuu-lon-den-bai-toan-quy-
hoach-san-xuat-nong-nghiep-150064