Hiện tượng sạt lở bờ sông các tỉnh miền Nam-Thực trạng, nguyên nhân và giải pháp giảm nhẹ thiệt hại

 HiÖn t•îng s¹t lë bê s«ng c¸c tØnh miÒn Nam - 
 thùc tr¹ng, nguyªn nh©n vµ gi¶i ph¸p gi¶m nhÑ thiÖt h¹i 
 Lê mạnh hùng* 
 Viện Khoa học Thuỷ lợi Miền Nam 
 2A Nguyễn Bửu Q.5 - TP. Hồ Chí Minh 
 Tel/Fax:08.9238320/089235028 
 Email: vkhtlmn@hcm.vnn.vn 
 Riverbank sliding in the the southern provinces of Vietnam the 
 exsisting, the causes and the solutions to reduce damage 
 Abstract. Riverbank erosion and sliding, which had caused considerable 
 damages to local people and government for recent decades, now are 
 threatening for the sustainable social-ecconomic development in the southern 
 provinces of Vietnam. To reduce such damage due to riverbank erosion and 
 sliding, the authors have made field survey to define the existing of riverbank 
 erosion and sliding, defined the serious sliding areas in the Lower Mekong 
 Delta river system (the area need to be focussed on examination, research and 
 capital) and then suggested oriental solutions. 
 I – SƯ SẠT LỞ BỜ SÔNG CÁC TỈNH MIỀN NAM sông cướp đi mạng sống. 
 Hệ thống sông ngòi là sản vật của tự nhiên, là tiền 
 Hệ thống sông ngòi ở các tỉnh miền Nam nước ta 
đề sự sống của muôn loài trên trái đất trong đó có con 
 cũng cùng chung bối cảnh đó, rất quan trọng với sự 
người. Đã từ rất lâu trên hàng triệu triệu năm sự vận 
 sống, với nền văn minh của đất nước, đem lại nhiều 
động không ngừng của nước trên bề mặt trái đất đã 
 lợi ích rất lớn, là nguồn tài nguyên vô giá, là nguồn 
kiến tạo và tái tạo nên địa hình mặt đất và sự sống 
 than trắng, nguồn cung cấp thủy sản, nguồn vật liệu 
trên đó. Và cũng đã lâu lắm rồi con người đã biết sử 
 xây dựng vô tận, là tuyến thoát lũ, tuyến giao thông 
dụng dòng sông, biết chinh phục các con sông, bắt 
 cực kỳ quan trọng nối liền các vùng trong nước và 
chúng phục vụ mình, tạo ra sự phồn vinh và các nền 
 quốc tế, là tuyến du lịch sinh thái đầy tiềm năng, đây 
văn minh nổi tiếng gắn liền với các lưu vực sông như: 
 chính là tiền đề, là nền tảng cho sự hồi sinh và phát 
nền văn minh sông Nin, nền văn minh sông Tigrơ, 
 triển đất nước trong tương lai, thế nhưng đồng hành 
nền văn minh sông Hoàng Hà, nền văn minh sông 
 với những lợi ích to lớn đó, sông ngòi ở các tỉnh miền 
Hồng v.v Tuy vậy, sông ngòi không phải là món quà 
 Nam nước ta cũng gây nên những thảm họa không 
biếu không của thiên nhiên ban cho con người, toàn 
 nhỏ như: hạn hán, lũ lụt, sạt lở mái bờ sông, xói bồi 
đem lại lợi ích cho con người, mà đôi khi con người 
 biến hình lòng dẫn v.v. 
phải trả gía rất đắt bởi những tai hoạ khủng khiếp do 
chính những con sông đem lại như các trận hồng thủy Theo số liệu thống kê chưa đầy đủ chỉ tính riêng 
đã từng nhấn chìm nhiều nền văn minh của nhân loại, thiệt hại do sạt lở mái bờ sông ở các tỉnh miền Nam 
những đợt sạt lở mái bờ sông đã nhấn chìm nhiều nước ta trong mấy thập niên qua đã có: 
nhà cửa, ruộng vườn, các công trình kiến trúc vĩ đại - Hơn 30 người bị thiệt mạng; 
mà con người đã dày công xây dựng từ bao đời và 
 - Năm dãy phố bị cuốn trôi; 
còn trầm trọng hơn là nhiều người dân đã bị dòng 
 - Sáu làng bị xóa sổ, trên 3000 ngôi nhà bị sụp đổ sạt lở bờ nơi đây đều rất nghiêm trọng, kể cả về vật 
xuống sông; chất và sinh mạng con người. Ví dụ như: Đợt lở bờ 
 sông khu vực Họ Đạo Mai Thôn tại bán đảo Thanh Đa 
 - Nhiều cầu đường giao thông, trụ sở cơ quan, 
 vào năm 1992, đã làm chết 5 người cùng với ngôi nhà 
bệnh viện trường học, cơ sở kinh tế, công trình kiến 
 hai tầng lầu bị đổ xuống sông, ngày 6/7/2001 sạt lở 
trúc, công trình văn hóa, trụ điện ..v.v bị dòng nước 
 mái bờ sông dẫn đến sự sụp đổ hoàn toàn quán 
cuốn đi; 
 Hoàng Ty I, làm 2 người thiệt mạng, 3 người khác bị 
 - Một thị xã tỉnh lỵ bị sạt lở nghiêm trọng nên buộc thương, ngày 31/5/2002 sạt lở đoạn bờ sông dài 
phải di dời đi nơi khác 100m sâu vào bờ 15 m kéo theo kho chứa của lò vôi 
 Trong số những thiệt hại được nêu trên có sự Tân Phát, ngày 29/6/2002 đoạn bờ sông khu vực kho 
tham gia của các sông suối vùng Nam trung bộ như: tang vật của công an quận Bình Thạnh bị sạt lở làm 
Sông Thu Bồn tỉnh Quảng Nam, với phạm vi sạt lở tường rào cao 2 m, dài trên 40m bị đổ xuống sông, 
lớn kéo dài trên 500m sâu vào bờ hơn 50m phía trên ngày 14/7/2002 đoạn bờ sông khu vực quán cháo vịt 
cầu đường quốc lộ 1, đã uy hiếp cuộc sống của Bích Liên số 1002 đường Xô Viết Nghệ Tỉnh, phường 
không ít người dân sông trong khu vực; Sông Trà 27, quận Bình Thạnh bị sạt lở kéo theo một dãy nhà 
Khúc, đoạn sông phía hạ du thị xã Quảng Ngãi đã xảy và làm mố cầu Thanh Đa bị hư hỏng nặng, rất may là 
ra hiện tượng sạt lở bờ trong nhiều năm, với tốc độ không bị thiệt hại về nhân mạng. 
lấn sâu vào bờ trên 10m mỗi năm, đang tiềm ẩn Vùng ĐBSCL nơi tập trung của 37 con sông có 
những nguy cơ rất lớn; Sông Lại Giang sạt lở bờ diễn tổng chiều dài 1706 km, trong mấy năm gần đây tình 
ra mạnh ở đoạn sông chảy qua xã Hoài Mỹ, xã Hoài trạng sạt lở mái bờ sông đã trở nên hiện tượng rất 
Xuân và thị trấn Bồng Sơn, đã làm sụp đổ nhiều nhà phổ biến. Theo số liệu thống kê của chúng tôi có tới 
cửa xuống sông, hơn 100 ngôi nhà khác buộc phải di trên 130 điểm sạt lở bờ, trong đó các tỉnh bị thiệt hại 
dời; Sông Ba tỉnh Phú Yên, đoạn gần cầu Tuy An nhiều do sạt lở bờ sông gây ra là tỉnh An Giang, tỉnh 
ngày 23/12/1999 sạt lở bờ sông đã cuốn trôi 123 ngôi Đồng Tháp, tỉnh Vĩnh Long, tỉnh Cần Thơ và tỉnh Cà 
nhà., nói chung thiệt hại do sạt lở bờ sông các tỉnh Mau. 
Nam trung bộ trong mấy thập niên qua rất lớn, những 
 Trong số 37 con sông vùng ĐBSCL, sông Tiền và 
thiệt hại do sạt lở bờ sông Sài Gòn - Đồng Nai và hệ 
 sông Hậu là hai sông có quy mô, tốc độ sạt lở bờ lớn 
thống sông vùng ĐBSCL còn khủng khiếp hơn nhiều. 
 nhất. Theo dõi thực tế và nghiên cứu diễn biến 
 Dọc hai bờ sông Sài Gòn - Đồng Nai thường đường bờ sông Tiền và sông Hậu, trong giai đọan từ 
xuyên xảy ra những đợt sạt lở lớn, mà đa phần đều năm 1966 đến năm 2002, bằng ảnh vệ tinh chúng tôi 
xảy ra trên đoạn sông chảy qua địa phận TP. Hồ Chí đã xác định được các vị trí bờ sông có phạm vi và 
Minh, nơi tập trung đông dân cư, nhiều nhà cửa, tốc độ sạt lở lớn được ghi trong bảng dưới đây. 
nhiều công trình kiến trúc hiện đại, vì thế, thiệt hại do 
 Một số vị trí sạt lở lớn trên sông Tiền và sông Hậu trong giai đoạn 1966-2002 
 Chiều dài sạt lở Chiều rộng sạt lở sâu 
 Tên sông Khu vực sạt lở 
 (km) vào bờ lớn nhất (m) 
 Thường Phước - Thường Thới Tiền 6 1250 
 Hồng Ngự 8 110 
 An Phong 4 120 
 Bờ trái sông Tiền Tân Thạnh 4 130 
 Mỹ Xuông 9 250 
 Châu Thành - Sa Đéc - Mỹ Thuận 6 350 
 Chợ Lách - Bến Tre 4,5 400 
 Mỹ Luông – Long Điền 4 120 
 Bờ phải sông Tiền 
 Sa Đéc 10 1200 
 Chiều dài sạt lở Chiều rộng sạt lở sâu 
 Tên sông Khu vực sạt lở 
 (km) vào bờ lớn nhất (m) 
 Sông Vàm Nao Mỹ Hội Đông 6,5 350 
 Bờ trái sông Hậu Nhơn Hoà - An Châu 4,5 800 
 Khánh An- Khánh Bình 3 300 
 Bờ phải sông Hậu An Châu - Long Xuyên 2,6 100 
 Bình Thuỷ - Cần Thơ 2,8 300 
 Trong số các điểm sạt lở bờ sông các tỉnh miền 
Nam có 9 khu vực sạt lở nguy hiểm, cần tập trung 
nghiên cứu và đầu tư kinh phí xây dựng công trình 
chỉnh trị, bởi vì mỗi đợt sạt lở ở những khu vực này 
gây nên tổn thất rất lớn. Các khu vực đó được xếp 
thứ tự nghiêm trọng giảm dần dưới đây: 
 - Khu vực sạt lở bờ sông Tiền đoạn chảy qua thị 
trấn Tân Châu - Hồng Ngự; 
 - Khu vực sạt lở bờ trên sông Vàm Nao; 
 - Khu vực sạt lở bờ sông Tiền đoạn từ Sa Đéc, 
Mỹ Thuận tới Vĩnh Long; 
 - Khu vực sạt lở bờ sông Sài Gòn - Đồng Nai 
đoạn bán đảo Bình Qưới - Thanh Đa; 
 - Khu vực sạt lở bờ sông Hậu và rạch Bình Ghi 
đoạn biên giới Việt Nam – Campuchia; 
 Hình ảnh sạt lở tại khu vực Sa Đéc – Đồng Tháp 
 - Khu vực sạt lở bờ sông Hậu đoạn chảy qua 
thành phố Long Xuyên, tỉnh An Giang; 
 - Khu vực sạt lở cửa sông Gành Hào, tỉnh Bạc 
Liêu; 
 - Khu vực sạt lở bờ sông Cái Nai, đoạn chảy qua 
thị trấn Năm Căn; 
 - Đoạn từ Giao Thuỷ đến Cầu Lâu thuộc sông Thu 
Bồn - Đà Nẵng. 
 Hình ảnh sạt lở tại bán đảo Bình Qưới 
 Thanh Đa – Sông Sài Gòn Đồng Nai 
 Hình ảnh sạt lở tại khu vực 
 thị trấn Tân Châu -An Giang 
 khác: 
 - Phá rừng đầu nguồn; 
 - Khai thác, sử dụng nước sông không hợp lý; - 
 Lấn chiếm lòng sông, ven bờ sông để nuôi trồng 
 thủy sản, xây dựng nhà, bến cảng; 
 - Khai thác cát, sỏi trong lòng dẫn quá mức, 
 không hợp lý; 
 - Thả súc vật ở bờ sông; 
 - Gia tải quá mức trên bờ sông 
 Nguyên nhân sạt lở bờ sông các tỉnh miền Nam 
 Hình ảnh sạt lở trên sông Vàm Nao 
 rất đa dạng, phức tạp, bao gồm nhiều yếu tố khách 
 quan và chủ quan như vừa nêu trên. Nhưng nguyên 
 II - NGUYÊN NHÂN GÂY NÊN SẠT LỞ BỜ 
 nhân gây ra sạt lở bờ sông thường là tổ hợp của 
SÔNG CÁC TỈNH MIỀN NAM 
 nhiều nhân tố, mà giữa chúng có những mối liên hệ 
 Sông cũng như mọi vạn vật tồn tại trên hành 
 nhiều mặt rất phức tạp. Để xác định đầy đủ được 
tinh chúng ta, đều trải qua ba giai đoạn "hình thành, 
 các nhân tố cùng gây nên sạt lở bờ sông, chúng tôi 
phát triển và thoái hóa". Trong suốt qúa trình hình 
 xin đề xuất một sơ đồ dưới đây, khi xem sạt lở bờ 
thành, phát triển và thoái hóa của một con sông là 
 sông chính là sự mất cân bằng khối đất mái bờ 
sự đấu tranh liên tục của hai mặt đối lập - dòng 
 sông. Như vậy, để xác định được các nguyên nhân 
chảy và lòng dẫn, mà kết qủa đem lại là những thay 
 gây nên sạt lở bờ sông tại một vị trí nào đó, chúng 
đổi hình dạng lòng dẫn trên mặt bằng, trên mặt cắt 
 ta chỉ cần tổng hợp những nhân tố làm tăng lực gây 
dọc và trên mặt cắt ngang theo thời gian. Như vậy, 
 trượt, làm giảm lực chống trượt hoặc đồng thời làm 
sạt lở mái bờ sông là một hiện tượng tự nhiên bình 
 tăng lực gây trượt và làm giảm lực chống trượt của 
thường trong qúa trình vận động của sông. Tuy 
 khối đất bờ vốn dĩ trước đây đang ổn định trở nên 
vậy, sạt lở bờ sông ở các tỉnh miền Nam diễn ra 
 mất ổn định tại vị trí đó. Nhưng kết qủa nhận được 
liên tục trong mấy năm qua, mà phần lớn xảy ra ở 
 hoàn toàn mang tính chất định tính. 
những đoạn sông chảy qua thành phố, thị xã, thị 
trấn, khu dân cư đông người, lại là một hiện tượng Để lượng hóa được tất cả các nhân tố cùng gây 
rất không bình thường, bởi lẽ ngoài những nguyên nên sạt lở bờ sông tại một vị trí nào đó, quả là một 
nhân khách quan gây nên sạt lở như: vấn đề vô cùng khó khăn, đòi hỏi rất nhiều thời gian 
 và công sức của nhiều nhà khoa học trên thế giới. 
 - Bờ sông được cấu tạo bởi loại vật liệu có tính 
 Nhằm từng bước tiến dần tới việc định lượng các 
chất cơ lý thấp; 
 nhân tố cùng gây nên sạt lở bờ sông, chúng tôi đã 
 - Lũ lớn, triều cường; tiến hành đánh gía ảnh hưởng của lũ xuống, triều 
 rút, ảnh hưởng của việc chất tải trọng nặng bên 
 - Mưa cường độ cao, gió xoáy, lốc xoáy; 
 mép sông tới ổn định mái bờ sông. 
 - Sóng do gió, bão còn có nhiều nguyên nhân 
chủ quan (sự tham gia của bản thân con người) 
 III - GIẢI PHÁP GIẢM NHẸ THIỆT HẠI DO SẠT thể nào đó được chọn phải là phương án tối ưu 
LỞ BỜ SÔNG CÁC TỈNH MIỀN NAM nhất, khả thi nhất. Một số những giải pháp mà các 
 Tình hình sạt lở bờ sông các tỉnh miền Nam trong nước tiên tiến trên thế giới thường sử dụng được 
mấy thập niên qua, là một trong những tai hoạ rất chúng tôi tổng hợp lại theo dạng sơ đồ trình bày 
lớn. Thiệt hại do sạt lở bờ sông không chỉ là số dưới đây: 
người bị thiệt mạng, số nhà cửa, cơ sở vật chất bị 
 Giải pháp công trình chỉnh trị sông và bảo vệ bờ 
sụp đổ xuống sông đã thống kê được mà thực tế còn 
 sông cục bộ phải tuân thủ phương án quy hoạch 
lớn hơn nhiều do làm mất phương hướng trong việc 
 chỉnh trị toàn tuyến, chú ý ảnh hưởng của công trình 
quy hoạch phát triển kinh tế, quy hoạch phát triển 
 tới biến hình lòng dẫn cả đoạn sông phía thượng và 
khu dân cư, làm mất ổn định đời sống, gây tư tưởng 
 hạ lưu của công trình trong tương lai. Cần xem xét 
hoang mang cho nhân dân, cản trở khả năng thoát 
 ổn định công trình dưới tác dụng của dòng chảy hai 
lũ, gây ô nhiễm môi trường v.v Chính vì lẽ đó đã 
 chiều. Vào mùa lũ bờ sông bị ngập sâu, dòng chảy 
đòi hỏi chúng ta phải nghiên cứu tìm ra các giải pháp 
 theo nhiều hướng vì thế cần bảo vệ chống xói trên 
hữu hiệu nhằm hạn chế đến mức thấp nhất mức độ 
 đỉnh kè. Vật liệu cấu tạo lòng dẫn hệ thống sông ở 
thiệt hại. 
 ĐBSCL, sông Sài Gòn - Đồng Nai có tính chất cơ lý 
 Để đạt được mục tiêu giảm nhẹ thiên tai do sạt lở rất thấp, vì thế để đảm bảo công trình ổn định lâu dài 
bờ sông các tỉnh miền Nam gây ra nhưng với kinh và kinh tế cần quan tâm tới việc áp dụng công nghệ 
phí thấp, trước hết chúng ta phải xác định được thứ mới, vật liệu mới với kết cấu nhẹ, tuổi thọ cao trong 
tự ưu tiên trong nghiên cứu khoa học, trong đầu tư môi trường chua phèn mặn. 
xây dựng công trình tại các khu vực sạt lở nghiêm 
 Giải pháp phòng chống giảm nhẹ thiên tai do sạt 
trọng, gây ra những tổn thất lớn, tiếp đến là chọn 
 lở bờ sông gây ra mang lại kết quả không nhỏ cần 
giải pháp phòng chống giảm nhẹ thiên tai hợp lý phù 
 quan tâm đặc biệt đó là nâng cao dân trí, nâng cao 
hợp với từng khu vực cụ thể. Giải pháp phòng chống 
 nhận thức của nhân dân về những vấn đề có liên 
giảm nhẹ thiên tai do sạt lở bờ sông tại một vị trí cụ 
quan tới sạt lở bờ sông, động viên nhân dân tham quả do sạt lở bờ sông gây ra. 
gia phòng chống, cứu nạn, cứu hộ và khắc phục hậu 
Giải pháp bảo vệ bờ bằng thảm bêtông FS Giải pháp bảo vệ bê bằng cọc bê tông ứng suất trước 
 Bảo vệ bờ bằng tấm bê tông lát mái. Giải pháp bảo vệ bờ bằng thảm cỏ. 
 TÀI LIỆU THAM KHẢO 
. 
1. Lương Phương Hậu, Động lực học dòng sông, Trường đại học Xây dựng Hà NôI,1992. 
 2. Lê Ngọc Bích và các tác giả khác: Điều tra biến đổi lòng dẫn hệ thống sông Cửu Long, Tp.HCM,1995. 
 3. Lê Ngọc Bích và các tác giả khác: Nghiên cứu dự báo xói lở phòng tránh giảm nhẹ thiên tai trên sông Cửu Long, 
Tp.HCM,12/1997. 
 4. Vũ Tất Uyên, Công trình bảo vệ bờ, Hà Nội,1991. 
 5. Lê Mạnh Hùng và các tác giả khác: Nghiên cứu dự báo phòng chống xói lở bờ sông Cửu Long. 
 6. Lê Mạnh Hùng và các tác giả khác: Xói lở bờ sông Cửu Long & Giải pháp phòng tránh cho các khu vực trọng điểm, 
Tp.HCM 3/2002. 
 7. Przedwojski B., Blazejewski R. and Pilarczyk K.W., River Training Techniques, A.A.Balkema/Rotterdam/Brookfield/1995. 
 8.Partheniades, E. (1965), Erosion and Deposition of Cohesive Solids, Journal of Hydraulic Division, ASCE, 
Vol.91,No.1,pp.105-139. 
 9. Van Rijn, L.C (1989), Handbook of Secdiment Transport and Resuspension of Secdiment in Shallow Lake, J.Geopys.Res., 
Vol.84,pp. 1809-1826. 
 10. Cmirnova T.G., Pravđivest U.P., Cmirnov G.N., Công trình bảo vệ bờ, Moscow 2002.