Chữa bệnh bằng y học cổ truyền ở tộc người Cống và người Si La

97 
Chữa bệnh bằng y học cổ truyền 
ở tộc người Cống và người Si La 
Lê Thị Mùi1 
1
 Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. 
Email: lehuongmui@gmail.com 
Nhận ngày 14 tháng 11 năm 2018. Chấp nhận đăng ngày 10 tháng 12 năm 2018. 
Tóm tắt: Y học cổ truyền có tiềm năng to lớn đối với cộng đồng tộc người thiểu số nói chung, hai 
tộc người Cống và Si La nói riêng. Ở cộng đồng người Cống và người Si La, nhiều bài thuốc, vị 
thuốc cho hiệu quả tốt trong việc phòng và chữa bệnh. Y học cổ truyền tham gia rất tốt vào việc 
phòng, chống các bệnh như cúm, sốt xuất huyết, thuỷ đậu... Các cây thuốc nam tiện lợi, sẵn có, dễ 
sử dụng, rẻ tiền, ít độc hại, phù hợp với môi trường sống, với hoàn cảnh kinh tế của đồng bào dân 
tộc thiểu số. Y học cổ truyền đã đóng góp rất lớn trong việc chăm sóc sức khoẻ (cho trẻ em, người 
già, phụ nữ, đặc biệt là cho người lao động). Hơn nữa, y học cổ truyền đóng vai trò rất lớn trong 
việc giao lưu giữa người Cống và Si La với các cộng đồng tộc người khác. 
Từ khóa: Tộc người, chăm sóc sức khỏe, người Cống, người Si La. 
Phân loại ngành: Dân tộc học 
Abstract: Traditional medicine bears great potential for ethnic minorities in general, and the Cong 
and the Si La in particular. The two communities possess various medicines which have proven 
effective in illness prevention and treatment. Specifically, the traditional medicine has been well 
used in the prevention and control of diseases such as influenza, dengue fever, and chickenpox... 
The local medicinal plants are convenient to find, easy to use, inexpensive, having fewer side 
effects, and suitable with the ethnic groups’ living environment and economic situation. The 
traditional medicine has made great contributions to healthcare for the local people - the children, 
the elderly, women, and, especially, those who work. Moreover, it has also been playing a very 
important role in the exchange between the Cong, the Si La and other ethnic communities. 
Keywords: Ethnicity, healthcare, the Cong, the Si La. 
Subject classification: Ethnology 
Khoa học xã hội Việt Nam, số 1 - 2019 
98 
1. Mở đầu 
Ở Việt Nam, hai tộc người Cống và Si La 
có dân số ít nhất cả nước, sinh sống chủ yếu 
ở 2 tỉnh Điện Biên và Lai Châu. Tỉnh Lai 
Châu có 20 tộc người sinh sống, trong đó 5 
tộc người có dân số rất ít là La Hủ, Lự, 
Mảng, Cống và Si La, với dân số chỉ hơn 
20.000 người mỗi dân tộc, (5 tộc người này 
chiếm khoảng 5% dân số toàn tỉnh). Hai tộc 
người Cống và Si La là những cư dân cư trú 
lâu đời ở hai xã Nậm Khao và Can Hồ của 
huyện Mường Tè. Cuộc sống của họ chủ 
yếu gắn liền với sản xuất nông nghiệp và 
khai thác các sản vật tự nhiên. Các tộc 
người này có trình độ sản xuất còn khá thấp, 
đời sống còn phụ thuộc ít nhiều vào điều 
kiện tự nhiên; trình độ học vấn và khả năng 
tiếp thu các yếu tố khoa học - kỹ thuật còn 
nhiều hạn chế. Bên cạnh đó, việc thay đổi 
điều kiện và môi trường sống khi chuyển 
sang vùng tái định cư thủy điện Lai Châu 
đã và đang làm nảy sinh nhiều vấn đề lớn 
đối với cuộc sống của người Cống và Si La, 
trong đó nổi bật lên là vấn đề chăm sóc sức 
khỏe. Do phong tục tập quán và địa hình 
cư trú xa trung tâm, nên việc chăm sóc 
sức khỏe của hai tộc người này gặp nhiều 
khó khăn. 
Với ý thức truyền thống coi rừng cũng 
như vườn nhà, khi mắc bệnh, người dân và 
các thầy lang thường vào rừng lấy cây 
thuốc về chữa cho bản thân, cho người nhà 
và người trong dòng họ, cùng những người 
khác trong cộng đồng cư trú. Trải qua quá 
trình lâu dài, cây thuốc nam đã ăn sâu vào 
trí nhớ của không ít người. Ngày nay, do 
nguồn thuốc trên rừng ngày càng khan hiếm, 
cạn kiệt, do quá trình khai thác bừa bãi, nhổ 
tận gốc, nên nhiều cây thuốc quý hiếm 
không còn. Thêm vào đó, do địa bàn cư trú 
là vùng sâu, vùng xa, nên việc tiếp cận với 
các cơ sở y tế và cơ hội chăm sóc sức khỏe 
của họ vẫn còn nhiều hạn chế. Bài viết này 
xem xét thực trạng chữa bệnh bằng y học 
cổ truyền ở hai tộc người Cống và Si La 
sống trên địa bàn tỉnh Lai Châu. 
2. Chữa bệnh bằng cây thuốc nam 
Từ xa xưa, đồng bào Cống và Si La đều 
sinh sống ở vùng rừng núi, vùng sâu, vùng 
xa. Do nơi đây ít phát triển về y tế, nên y 
học cổ truyền luôn giữ vai trò chủ đạo và 
chủ động trong bảo vệ và chăm sóc sức 
khoẻ cộng đồng. Phần lớn các gia đình 
người Cống và Si La ngày nay đều có thể tự 
lo chữa trị các bệnh thông thường bằng 
những cây thuốc nam. Mỗi làng dù to hay 
nhỏ đều có một số người giỏi nghề thuốc 
dân gian trực tiếp chữa bệnh cho người dân. 
Kinh nghiệm từ cuộc sống gắn với rừng, 
chữa bệnh bằng vỏ cây, lá cây hoặc rễ cây 
và hoa, quả là kinh nghiệm quý giá có từ 
lâu đời của các tộc người thiểu số, trong đó 
có hai tộc người Cống và Si La. Các vị 
thuốc chữa bệnh khá phong phú, gồm nhiều 
loại cây từ trong rừng, cạnh sông suối hoặc 
bên khe nước, thậm chí ở trong vườn nhà 
(một số những loại thuốc quý hiếm mà 
không kén đất đã được các thầy lang đem 
về trồng tại vườn nhà và nhân giống phát 
triển). Ngoài các vị thuốc bằng vỏ cây, rễ, 
lá, củ, hoa, quả, người Cống và Si La còn 
biết sử dụng một số bộ phận có tác dụng 
chữa bệnh của các loại động vật săn bắt 
được (như mật rắn, mật và mỡ gấu, mỡ trăn 
rừng, lưỡi cóc hoặc ếch nhái, mật và lưỡi 
rái cá, dạ dày nhím hoặc don rừng...). Rết 
rừng hay ong đất cũng được đem ngâm 
rượu để uống bồi bổ sức khỏe. Tuy có 
nhiều vị hoặc nhiều loại thuốc bằng rễ lá 
cây, củ quả khác nhau, nhưng về mặt công 
Lê Thị Mùi 
99 
dụng, có 2 nhóm chính là thuốc bổ dưỡng 
để phòng bệnh hoặc làm cho sức khỏe 
chóng hồi phục sau khi bệnh khỏi (dùng 
cho người già, trẻ em, sản phụ) và thuốc 
chữa bệnh. 
Hai tộc người Cống và Si La đều tin 
tưởng vào tác dụng của thuốc nam. Theo đó, 
nếu bị các bệnh nhẹ thì có thể tự chữa trị tại 
nhà được, nhờ người già trong gia đình và 
dòng họ lấy thuốc cho hoặc do thầy lang bốc 
thuốc. Chỉ khi mắc các bệnh nặng không rõ 
nguyên nhân, nhất là lúc cần cấp cứu, họ 
mới đưa người bệnh đến bệnh viện hoặc 
trạm y tế xã để điều trị bằng thuốc tây y. 
Chữa bệnh bằng thuốc nam là hình thức 
chăm sóc sức khỏe đã xuất hiện từ lâu đời, 
được thực hiện từ ngay trong gia đình và 
dòng họ mỗi khi có người bị ốm đau. Những 
người già trong nhà và trong dòng họ chí ít 
cũng đều biết sử dụng các cây thuốc phổ 
biến để chữa trị những bệnh thông thường 
hay gặp trong cuộc sống như đứt tay chân, bị 
bỏng nhẹ, đau răng, đau bụng đi ngoài hoặc 
đau bụng khan, dị ứng ở da, trẻ bị cảm sốt 
hoặc ho khan, người già hoặc người phụ nữ 
cần bồi bổ sức khỏe sau sinh nở. Nếu người 
trong nhà bị bệnh mà không ai biết cây thuốc, 
thì chủ gia đình đó phải trực tiếp đi hỏi 
người già trong dòng họ, thậm chí hỏi người 
hàng xóm thân thiết để cứu chữa. Trong 
những trường hợp bất khả kháng (tức người 
trong gia đình và trong dòng họ không thể 
cứu chữa được, hoặc chữa mãi bệnh vẫn 
không khỏi hẳn), thì họ mới tìm đến thầy 
lang có tiếng tăm trong bản hoặc trong vùng. 
Các thầy lang đó, với danh nghĩa gia truyền 
và có kinh nghiệm chữa trị một số loại bệnh 
mà ít người biết cách chữa, nhất là các bệnh 
mạn tính, bệnh người cao tuổi hoặc trẻ em, 
hay những chấn thương nặng mà nhiều 
người ở miền núi do lao động hoặc đi rừng 
mắc phải. Người Cống và người Si La hiện 
nay thường phân biệt thầy lang (biết cắt 
thuốc nam chữa trị bệnh) với cán bộ y tế, do 
họ dùng hai loại thuốc khác nhau - đông y và 
tây y. Ngoài hình thức sử dụng thuốc lá, rễ 
cây hoặc củ quả để đắp trực tiếp vào chỗ bị 
đau, (hoặc sử dụng thuốc đun sôi với nước 
để uống chữa bệnh), người dân và các thầy 
lang còn lấy một số loại cây thuốc đun với 
nước để tắm rửa, ngâm kết hợp xoa vào chỗ 
đau, thậm chí xông hơi (để chữa các bệnh 
ngoài da, cảm cúm, đau nhức đầu, giải tỏa 
cơ thể đang mệt mỏi sau một ngày lao 
động...). 
Người Cống và người Si La rất ít áp 
dụng các hình thức tác động trực tiếp bằng 
ngoại lực vào cơ thể con người để cứu chữa 
bệnh (chẳng hạn như việc bấm huyệt, xoa 
bóp không dùng thuốc, châm cứu). Một số 
loại bệnh (nhất là bệnh không rõ nguyên 
nhân) vẫn được người Cống và Si La chữa 
trị bằng cách cúng bái, do xuất phát từ quan 
niệm cho rằng con người ốm đau là do các 
loại ma đói, ma rừng, ma sông suối hoặc 
ma tổ tiên gây ra. Việc cúng bái chữa bệnh 
hiện nay vẫn đang tồn tại ở cả hai tộc người 
này, mặc dù đã không còn nhiều so với 
trước kia. Không ít thầy cúng, có uy tín 
trong dòng họ hoặc cộng đồng làng bản, 
vẫn có “đất dụng võ”. 
Một số bệnh chữa trị bằng thuốc nam 
thường được thầy lang bốc thuốc chữa khỏi 
(như: đau dạ dày, sỏi thận, xương khớp, gút, 
gan, phổi, phụ nữ thiếu máu, hậu sản, người 
mệt mỏi ốm yếu, sốt dịch). Ngoài ra, các 
thầy lang còn có thể lấy được các loại lá 
hoặc rễ cây để chữa ung nhọt, gãy chân 
hoặc tay, bong gân, chấn thương do dao 
hoặc búa chém, gãy xương, giập xương, rắn 
cắn, hạch nách, dị ứng cây sơn. 
Để chữa những bệnh mạn tính hoặc bệnh 
nặng, các thầy lang kết hợp một số loại cây 
thuốc nam với nhau thành một bài thuốc 
nhất định với liều lượng thích hợp và phải 
sử dụng trong một thời gian nhất định (đây 
Khoa học xã hội Việt Nam, số 1 - 2019 
100 
chính là bí quyết của mỗi thầy lang). Bí 
quyết này thường được họ giữ kín, không 
cho người khác biết, kể cả người trong gia 
đình và trong dòng họ. Chỉ người được thầy 
lang tin tưởng và có ý định truyền nghề cho 
thì mới biết do dần dần được thầy lang 
mách bảo (theo từng giai đoạn, để xem 
người học trò đó có khả năng theo nghề 
không, đặc biệt là có phản lại người thầy 
lang hay không). Tiếp cận những bài thuốc 
có giá trị hoặc có nguy cơ thất truyền của 
các thầy lang hai tộc người này (đặc biệt là 
thầy lang người Cống), bảo tồn những cây 
thuốc quý hiếm cũng như cách sử dụng và 
kết hợp các cây thuốc đó thành một bài 
thuốc chữa trị bệnh tật, là vấn đề khó. 
Nhìn chung, nhiều cây thuốc nam khá 
phổ biến đối với đồng bào Cống và Si La 
(không nhất thiết chỉ thầy lang mới biết, mà 
phần lớn người chủ gia đình và người già 
trong thôn bản đều biết sử dụng để tự cứu 
chữa kịp thời khi trong nhà hoặc trong dòng 
họ có người bị ốm đau). Cùng một loại 
bệnh, chẳng hạn như bị đau bụng, bị chảy 
máu khi chấn thương, đau nhức xương, đều 
có thể có không ít loại cây thuốc để chữa trị. 
Do đó, có người không biết cây này thì lại 
biết cây khác để cứu chữa bệnh cùng loại. 
Riêng thầy lang chuyên về cây thuốc thì 
biết những cây thuốc quý và hiếm, đồng 
thời có kinh nghiệm cứu chữa những bệnh 
mạn tính đã được gia đình hoặc dòng họ, 
thậm chí được bệnh viện chữa trị, nhưng 
không khỏi hẳn. Vì vậy, trong các bản làng 
của người Cống và Si La đều có không ít 
người từ dưới xuôi lên mua một số cây 
thuốc (trong đó phổ biến là cây máu chó). 
Với cây máu chó, một người mỗi lần đi vào 
rừng có thể lấy được khoảng từ 2-3kg loại 
khô, (họ thông thường lấy tiền làm lý thôi, 
1kg có thể được 200.000 đồng, có lúc được 
300.000 đồng, cũng có lúc được 500.000 
đồng). Thân cây máu chó bằng dây mà 
người dân ở đây đi kiếm về bán cho doanh 
nghiệp có giá bình quân 200.000 đồng/kg. 
Mỗi ngày mỗi người cũng chỉ có thể tìm 
kiếm được khoảng 1kg cây thuốc này. 
3. Thầy lang chữa bệnh 
Ngày nay, hệ thống y tế đã xuống tận thôn 
bản, do vậy, tộc người Cống và Si La cũng 
như những dân tộc thiểu số khác được 
hưởng chế độ bảo hiểm y tế của Nhà nước. 
Đặc biệt là, hai tộc người này có dân số ít, 
nằm trong số các tộc người được khám và 
chữa bệnh miễn phí, nên đối với những 
bệnh nặng hoặc phải cấp cứu thì người dân 
chủ yếu tới các trạm y tế để khám chữa 
bệnh và chữa trị bằng thuốc tân dược. Tuy 
nhiên, việc sử dụng thuốc nam chữa bệnh 
vẫn được người dân duy trì, nhất là đối với 
những bệnh mà họ cho rằng chữa bằng 
thuốc tây y sẽ không khỏi, hoặc lâu khỏi 
hơn so với chữa bằng thuốc nam (chẳng 
hạn như các bệnh mạn tính: bệnh gan, thận, 
dạ dày, phong thấp). Việc sử dụng thuốc 
nam chữa bệnh của người Cống và Si La 
tuy chưa phổ biến như người Thái và một 
số tộc người thiểu số khác trong vùng, 
nhưng cũng có những nét riêng mang đậm 
bản sắc của hai tộc người này. 
Theo đó, ở các địa bàn xa trung tâm y tế 
xã hoặc bệnh viện huyện thì vai trò của các 
thầy lang, các lương y cứu chữa bệnh gia 
truyền là một thế mạnh, có nhiều tiện lợi 
đối với mọi người dân. Với quan hệ tình 
làng nghĩa xóm, những năm trước đây, thầy 
lang người Cống hoặc người Si La chữa 
bệnh cứu người chủ yếu mang ý nghĩa nhân 
đạo và làm phúc, giá trị thu về không đáng 
kể so với công sức đã bỏ ra. Các thầy lang 
về y học cổ truyền đều khám chữa bệnh cho 
người bệnh một cách chân tình và thường 
Lê Thị Mùi 
101 
không lấy tiền, chỉ khi nào khỏi bệnh, nếu 
có tình cảm người bệnh mới mang đồ lễ đến 
cám ơn (đồ lễ thường là một con gà, chai 
rượu, một miếng vải của người Thái và tiền 
khoảng vài chục ngàn đồng). Ngày nay 
dưới ảnh hưởng của cơ chế thị trường, thầy 
lang của hầu hết các tộc người, trong đó có 
hai tộc người Cống và Si La, đều đã lấy tiền 
khi bệnh nhân đến lấy thuốc chữa bệnh. Do 
vậy, nguồn thu từ việc lấy thuốc nam chữa 
bệnh chí ít cũng góp phần tăng thêm thu 
nhập cho gia đình. Tuy nhiên, nguồn thu đó 
chưa nhiều so với nguồn thu của thầy lang 
ở một số tộc người khác (do chưa phát 
triển việc buôn bán các loại thuốc nam tìm 
kiếm được). 
Tùy theo từng loại bệnh khác nhau mà 
mỗi thang thuốc do các thầy lang người 
Cống và Si La tìm kiếm được cũng có giá 
cả tăng dần từ 30.000 - 200.000 đồng vào 
thời điểm năm 2017-2018. Thông thường, 
khi có bệnh nhân đến khám chữa bệnh, thầy 
lang chỉ cắt đủ 3 thang thuốc nam, với giá 
50.000 đồng/bát hoặc từ 200.000 đồng đến 
500.000 đồng/3 thang cho cả lộ trình điều 
trị. Trường hợp gần khỏi bệnh, nếu thấy cần 
chữa trị thêm cho ổn định thì bệnh nhân sẽ 
quay lại gặp thầy lang cắt tiếp hoặc gửi tiền 
cho thầy lang chuyển thuốc cho, trường hợp 
không khỏi thì không cần quay lại gặp thầy 
lang nữa. Có thể nói, cây thuốc nam và việc 
chữa bệnh bằng phương pháp y học cổ 
truyền ở vùng người Cống và Si La hiện 
nay đã từng bước trở thành hàng hóa, tạo ra 
thu nhập thêm cho gia đình thầy lang. Một 
số thầy lang đã gửi thuốc nam cho một số 
bệnh nhân ở nhiều tỉnh, thành phố dưới 
xuôi, với giá cả do hai bên thỏa thuận. 
Ngoài các loại thuốc nam dùng để điều 
trị bệnh, các thầy lang còn sử dụng những 
bài thuốc bằng lá, rễ cây hoặc những bộ 
phận của động vật để bồi bổ sức khoẻ cho 
những người bị suy nhược cơ thể hoặc 
phục hồi thể chất cho phụ nữ sau khi sinh 
nở. Những bài thuốc đó nhiều khi rất hiệu 
nghiệm. Tăng cường phát triển mạng lưới 
khám chữa bệnh bằng y học cổ truyền cho 
người dân ở cộng đồng thôn bản hoặc kết 
hợp với các cơ sở y tế tuyến xã chắc chắn 
sẽ góp phần giảm được sự quá tải ở các 
bệnh viện tuyến trên, đồng thời góp phần 
khám chữa bệnh cho người nghèo và giảm 
viện phí cho đồng bào. 
Theo người Cống và Si La thì những cây 
thuốc quý và hiếm thường mọc trong các 
khu rừng già, nơi có đất phù hợp, có núi đá, 
ven rìa khe suối nước chảy, hoặc trên các 
cây to cao. Những loại cây thuốc này dù có 
mang về trồng trong vườn nhà cũng khó 
sống được do không hợp điều kiện đất đai, 
môi trường khí hậu. Mỗi lần đi lấy thuốc 
trên rừng, người Cống và Si La thường mất 
cả ngày, đi từ rất sớm, về muộn, do phải đi 
xa nhà, có khi đi tới hàng chục km. Dụng 
cụ mang theo mỗi khi đi vào rừng lấy cây 
thuốc thường là dao quắm, thuổng, cuốc, 
bao dứa to, túi sung to, một số đồ vật khác 
để làm lý khi lấy cây thuốc. Cây thuốc tùy 
theo từng loại mà có thể được lấy toàn bộ 
hoặc chỉ lấy một số bộ phận (như thân, lá, 
rễ, vỏ). Khi mang cây thuốc về đến nhà, họ 
rửa qua nước lã, rồi sử dụng chữa bệnh 
ngay khi thuốc còn tươi, hoặc sơ chế để bảo 
quản dùng dần. Việc đi lấy cây thuốc cần 
phải tuân thủ cách làm lý tại chỗ, cũng như 
tuân thủ một số điều kiêng kỵ (về thời gian 
đi, mùa khai thác, hoặc phải giữ kín không 
để cho ai biết). 
Theo lời kể của một số thầy lang hai tộc 
người Cống và Si La, chỉ khi nào có người 
quen biết gọi qua điện thoại hoặc người 
bệnh trực tiếp đến nhờ lấy thuốc nam, thì 
họ mới đi vào rừng tìm kiếm thuốc. Họ 
thường đi vào khoảng từ tờ mờ sáng và từ 2 
giờ chiều, tránh mặt trời lúc đi lên rừng, và 
lấy cây thuốc vào lúc mặt trời lên đến khi 
Khoa học xã hội Việt Nam, số 1 - 2019 
102 
mặt trời lặn. Do đường sá xa xôi, từ nhà đến 
rừng dù có lấy một loại thuốc điều trị một 
loại bệnh thì vẫn phải đi hết thời gian 
khoảng một ngày. Thời gian đi ra khỏi nhà 
phải từ sáng sớm (để khi lên đến rừng cũng 
là lúc mặt trời lên mà bắt đầu tìm kiếm và 
lấy cây thuốc) và phải lấy xong trước khi 
mặt trời lặn. Khi vào rừng, gặp cây thuốc 
đầu tiên, họ phải có lễ làm lý để xin lấy cây 
thuốc về chữa trị bệnh cho chóng khỏi. Lễ 
vật gồm có 1 sợi chỉ và 2 hào bạc trắng 
cùng 1 mảnh vải nhỏ gấp vào. Thầy lang để 
3 thứ này dưới gốc cây thuốc để cầu xin 
thần cây cối, thần đất, thần quản lý quả đồi, 
thần sông suối nơi có cây thuốc. 
Trong trường hợp cây thuốc mọc ở gần 
nhà, bệnh nhân ở cùng bản hoặc ở gần, thì 
thầy lang không cần phải lấy thuốc để dự 
phòng trước, tức có thể dùng thuốc tươi mà 
không phải trải qua chế biến khô. Họ chỉ 
lấy thuốc dự phòng khi cần loại cây thuốc 
mọc ở xa nhà và người bệnh cũng ở xa, vì 
người bệnh cần lấy thuốc đã được chế biến 
qua các khâu làm sạch, chặt nhỏ, phơi khô, 
sấy khô trên gác bếp để dùng dần. Khi lấy 
thuốc các thầy lang thường chặt lấy một 
đoạn thân cây khoảng 20cm tính từ mặt đất 
lên. Các cây thuốc khác được lấy sau đó có 
cả rễ. Ít người quan tâm đến việc đâm lại 
thân cây thuốc xuống đất hoặc để một vài rễ 
gốc cho cây thuốc mọc lại. Chính vì cách 
khai thác như vậy nên nguồn cây thuốc quý 
khó được tái tạo, nhanh chóng bị cạn kiệt. 
Một số cây thuốc phải lấy theo mùa vì 
chúng chỉ mọc và phát triển vào mùa xuân 
hoặc mùa đông. Khi đi lấy thuốc nam, họ 
có tập quán kiêng kỵ. Chẳng hạn, họ không 
cho người ngoài đi theo, chỉ đi một mình, đi 
một cách chủ động và dứt khoát; nếu trên 
đường đi lấy thuốc mà gặp đàn bà bất kể 
già trẻ, (nhất là gặp đàn bà đang mang thai) 
thì phải quay về nhà ngay, nhất thiết không 
đi lấy thuốc nữa. Bên cạnh đó, khi đi vào 
rừng lấy thuốc cũng phải tuyệt đối không 
cho ai biết, không được nói chuyện với ai. 
Ví dụ, đang trên đường đi lấy thuốc mà có 
người hỏi mình đi đâu thì tuyệt đối không 
được trả lời, không được đáp lại, giả vờ 
không hay biết mà cứ lẳng lặng bước đi, 
nếu trả lời hay đáp lại thì không đi lấy 
thuốc nữa, bởi vì họ tin rằng nếu có lấy 
được thuốc chữa bệnh thì chữa sẽ không 
hiệu nghiệm. Ngoài ra, đề phòng trường 
hợp người bệnh nhân nào đó được chữa 
khỏi bệnh mà phản chủ, tức tự ý tìm lấy 
hoặc mách cho người khác áp dụng loại 
thuốc đó để chữa trị cho người bệnh, thì 
người chủ cây thuốc và bài thuốc phải 
chặt lấy ngọn của loại cây thuốc ấy cắm 
xuống đất, nhằm làm cho bài thuốc 
mà bị bệnh nhân ăn cắp hoặc mách cho 
người khác dùng sẽ mất tác dụng, không 
hiệu nghiệm. 
4. Kết luận 
Thuốc nam rất hữu ích đối với người dân ở 
miền núi nói chung, đối với người Cống và 
người Si La ở Lai Châu nói riêng, bởi lẽ 
thuốc nam là loại dễ kiếm, giá thành rẻ và 
hầu hết các gia đình đều biết sử dụng những 
cây thuốc thông thường để chữa trị các loại 
bệnh nhẹ. Nếu người ở làng trên xóm dưới 
cần tìm kiếm thuốc nam cho nhau thì họ 
không lấy tiền, chủ yếu là trợ giúp và làm 
phúc chứ không thu tiền, dù đi xa bao nhiêu 
cây số họ vẫn đi lấy giúp nhau. Hiện nay, 
nếu cần thuốc nam thường phải có tiền để 
mua, song cũng không tốn kém lắm (chỉ 
mất vài ba chục nghìn đồng cho một thang, 
liều dùng đối với một đợt chữa trị thường 
hết khoảng 200 nghìn đồng). Đối với những 
cây thuốc dùng để chữa bệnh thông thường 
thì khi đi rừng hầu hết mọi người đều chú ý 
hái lấy để dùng dần. 
Lê Thị Mùi 
103 
Phần nhiều các thuốc nam không phải để 
chữa trị bệnh khỏi dứt điểm, mà chỉ để bổ 
trợ, nhất là để bồi bổ sức khỏe, để tăng sức 
đề kháng. Một số bệnh có thể nhờ chữa trị 
bằng thuốc nam mà khỏi là các bệnh do 
chấn thương, bệnh dạ dày, thận, xương 
khớp, da liễu. Bảo tồn cây thuốc nam và 
những bài thuốc nam là điều cần thiết. Bởi 
vì ở người Cống và người Si La, không 
phải ai cũng được truyền nghề thuốc nam, 
mà thầy lang thường xem ai có tâm thì mới 
truyền cho. Có gia đình, người mẹ rất có 
kinh nghiệm lấy thuốc nam chữa bệnh, 
nhưng con cái chẳng ai học được. 
Nhiều người dân và thầy thuốc cho rằng, 
trong bối cảnh kinh tế thị trường, thuốc nam 
của các tộc người thiểu số ở miền núi, nhất 
là nơi vùng sâu vùng xa, có những ưu điểm 
không thể phủ nhận (như rẻ tiền, ít độc hại, 
chữa bệnh cũng có hiệu quả rất tốt, đặc biệt 
là khi được những thầy lang có uy tín và 
kinh nghiệm trực tiếp sử dụng và cứu chữa 
cho người bệnh). Việc chữa bệnh bằng 
thuốc nam đã và đang góp phần làm giảm 
chi phí trong việc chữa bệnh, giúp giảm tải 
và giảm thời gian nằm điều trị tại các bệnh 
viện. Bên cạnh đó, duy trì và phát triển cây 
thuốc nam còn góp phần tạo ra công ăn 
việc làm và tăng thêm thu nhập cho một 
số người dân, góp phần huy động các 
nguồn lực cho việc phòng chống và khám 
chữa bệnh. 
Ngoài ra, việc khai thác cây thuốc nam 
không ảnh hưởng đến môi trường rừng, bởi 
vì các cây thuốc sống ở những chỗ ẩm thấp 
trong rừng, những cây được lấy cả rễ thường 
nhỏ, còn những cây lấy vỏ hoặc thân thì lại 
khá to, sau khi chặt lấy các bộ phận để làm 
thuốc vẫn có thể tiếp tục phát triển. Nếu các 
cây thuốc bị hết mất, thì điều đó là do rừng 
bị tàn phá và bị thu hẹp, không còn rừng già, 
chứ không phải là do bà con lấy nhiều thuốc. 
Không ít cây thuốc nam sau khi bị chặt thì 
lại hồi sinh từ rễ. Trái cây rụng xuống cũng 
nảy nở sinh cây mới. 
Hiện nay, mỗi khi có người ốm đau cần 
chữa bệnh, đồng bào Cống và Si La vẫn 
thường kết hợp cả đông tây y và cúng lễ. 
Theo họ, cúng bái là giải quyết về vấn đề 
tâm linh, vấn đề tinh thần và tâm lý chứ 
không phải cúng để khỏi bệnh. 
Những người biết nhiều loại thuốc nam 
thường là những người làm phúc nên theo 
suy nghĩ của đồng bào, họ hay được phúc. 
Họ không phải là gia đình giàu nhưng cũng 
không quá nghèo. Họ bốc thuốc nam chữa 
bệnh không phải với mục đích chính là 
kiếm tiền, mà chủ yếu để làm phúc cho 
người khác. Do vậy, họ ít quan tâm đến 
việc nhân rộng và phát triển các cây thuốc. 
Để phát huy vai trò của việc chữa bệnh 
bằng thuốc nam, cần khuyến khích các thầy 
lang ý thức được tầm quan trọng của việc 
bảo tồn các cây thuốc nam quý hiếm trong 
vùng; trước mắt, cần động viên và hỗ trợ 
các thầy lang để nâng cao nhận thức của họ 
về vấn đề này, vì có những cây chỉ sống 
trong những khu rừng già, tức không phải 
chỗ nào cũng trồng được. Mỗi xã thuộc 
vùng hai tộc người Cống và Si La sinh sống 
nên có dự án hoặc thành lập hội những 
người bảo tồn các cây thuốc quý hiếm và 
những bài thuốc nam dân gian (do hội đông 
y hoặc trạm y tế xã đảm nhiệm). Các cây 
thuốc quý ở mỗi địa phương cần được bảo 
tồn một cách có hiệu quả. Phải ghi chép rõ 
đó là những cây thuốc gì, chữa được bệnh 
gì, cách chữa như thế nào, nếu không thì 
những tri thức đó sẽ bị mai một, do các thầy 
lang có kinh nghiệm và uy tín hiện nay đã 
lớn tuổi. 
Y học cổ truyền ở vùng các tộc người 
thiểu số nói chung, ở vùng đồng bào Cống 
và Si La tỉnh Lai Châu nói riêng, đã chuyển 
mình dần sang cơ chế thị trường, theo đó 
thuốc nam đã phần nào trở thành hàng hóa 
Khoa học xã hội Việt Nam, số 1 - 2019 
104 
có giá trị. Khi cắt thuốc chữa bệnh, thầy lang 
đã lấy tiền của những bệnh nhân không phải 
là người thân thiết để trang trải các chi phí 
và bù đắp công sức đi vào rừng tìm kiếm 
cây thuốc. Nhờ đó, họ có thêm chút tiền để 
phục vụ cuộc sống. Họ không phải và cũng 
không thể dựa vào cắt thuốc chữa bệnh để 
làm giàu. Sở dĩ như vậy một phần là do 
những năm gần đây, rừng bị tàn phá nặng 
nề, cây thuốc trên rừng bị khai thác bừa bãi, 
ngày càng trở nên khan hiếm. Mặt khác, giá 
thuốc nam hiện cũng đang tăng dần. 
Những cây thuốc nam (trong đó có các 
loại cây thuốc quý hiếm mà các thầy lang 
cũng như đại đa số người dân dùng để chữa 
trị bệnh, bồi bổ sức khỏe, phòng chống 
bệnh tật) của hai tộc người Cống và Si La ở 
tỉnh Lai Châu luôn mang nét đặc trưng văn 
hóa tộc người. Tuy nhiên, cho đến nay việc 
chữa bệnh bằng y học cổ truyền ở hai tộc 
người này vẫn chưa được nghiên cứu bài 
bản. Địa phương vẫn chưa có những giải 
pháp cụ thể và phù hợp để phát huy vai trò 
của y học cổ truyền trong việc chăm sóc 
sức khỏe cho người dân. 
Tài liệu tham khảo 
[1] Bùi Thế Cường (2002), “Sức khỏe và y tế ở 
vùng dân tộc thiểu số”, Phát triển bền vững 
miền núi Việt Nam: 10 năm nhìn lại và những 
vấn đề đặt ra, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 
[2] Khổng Diễn (Chủ biên) (2001), Dân tộc Si La 
ở Việt Nam, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội. 
[3] Nguyễn Bảo Đồng (2008), Các giá trị y học cổ 
truyền của người Dao ở vùng Đông Bắc Việt 
Nam trong xã hội đương đại, Báo cáo đề tài 
cấp Viện năm 2007-2008, Viện Dân tộc học, 
Hà Nội. 
[4] Nguyễn Bảo Đồng (2010), “Y học cổ truyền 
trong chăm sóc sức khỏe của người Thái vùng 
lòng hồ thủy điện Sơn La (Qua nghiên cứu tại 
hai xã Chiềng Lao và Mường Trai, huyện 
Mường La, tỉnh Sơn La)”, Tạp chí Dân tộc 
học, số 1. 
[5] Phạm Huy (2008), Bước đầu tìm hiểu văn hóa 
dân tộc Cống, Sở Văn hóa - Thông tin tỉnh Lai 
Châu, Lai Châu. 
[6] Đoàn Kim Thắng (2007), “Sức khỏe và sử 
dụng dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản của 
các dân tộc thiểu số ở Việt Nam”, Tạp chí Dân 
tộc học, số 4. 
[7] Lý Hành Sơn (2018), “Đôi nét về quan niệm 
và thực hành chữa bệnh mang tính tín ngưỡng 
của người Cống và Si La ở tỉnh Lai Châu”, 
Tạp chí Dân tộc học, số 2. 
[8] Sở Y tế Lai Châu (2017), Báo cáo sơ kết công 
tác y tế 6 tháng đầu năm, nhiệm vụ, giải pháp 
6 tháng cuối năm 2017, Lai Châu. 
[9] Trạm y tế xã Nậm Khao (2017), Báo cáo Tổng 
kết kết quả thực hiện chỉ tiêu kế hoạch hoạt 
động năm 2017 và phương hướng, nhiệm vụ, 
giải pháp thực hiện năm 2018, Lai Châu. 
[10] Trung tâm y tế huyện Nậm Nhùn (2017), Báo 
cáo tình hình thực hiện nhiệm vụ công tác y tế 
năm 2016, Lai Châu. 
[11] Trung tâm y tế Nậm Nhùn (2017), Báo cáo kết 
quả thực hiện dự án hỗ trợ chăm sóc sức khỏe 
đồng bào dân tộc thiểu số từ năm 2014-2017, 
Lai Châu. 
[12] Ủy ban nhân dân xã Nậm Khao (2017), Báo 
cáo Kết quả thực hiện các chương trình chính 
sách, theo Quyết định số 1672, Quyết định số 
755/QĐ-TTg trên địa bàn xã Nậm Khao, 
Lai Châu. 
[13] Ủy ban nhân dân huyện Mường Tè (2017), 
Đề án Hỗ trợ, phát triển dân tộc ít người trên 
địa bàn tỉnh Lai Châu giai đoạn 2017-2025, 
Lai Châu.