Bài giảng Vẽ kỹ thuật cơ khí - Chương 1: Các loại bản vẽ cơ khí

12 
Chương 1 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
1.1 KHÁI NIỆM 
 Bản vẽ là một phương tiện truyền thông giữa các nhà kỹ thuật. 
Trong ngành kỹ thuật cơ khí tùy theo yêu cầu, mục đích cần truyền thông 
mà người ta đề ra các loại bản vẽ khác nhau. 
1.1.1 Bản vẽ hình chiếu phẳng và bản vẽ không gian: 
-Bản vẽ hình chiếu phẳng hai chiều: là kết quả của do phép chiếu trực 
phương (Orthogonal Projection) tức chiếu vuông góc vật thực trong không 
gian xuống mặt phẳng 
-Bảûn vẽ trục đo: là bản vẽ vật thể trong không gian 3 chiều dùng phép 
chiếu song song. Trong kỹ thuật không dùng phép chiếu phối cảnh 
(Perspective Projection) để biểu diển hình không gian như trong kiến trúc. 
 Trước đây khoảng 20 năm, bản vẽ phẳng được xem như là ngôn ngữ 
chính trong sản xuất cơ khí và kỹ sư, công nhân, các nhà kỹ thuật chỉ làm 
việc trên bản vẽ hình chiếu còn bản vẽ ba chiều không có giá trị kỹ thuật 
chỉ dùng để giải thích cho những người không chuyên môn. Nhưng trong 
những năm gần đây, do sự bùng nổ của ngành khoa học máy tính, sự phát 
triển và hiện đại hóa của ngành máy công cụ mà bản vẽ ba chiều có một 
giá trị kỹ thuật trên các máy CNC. Bản vẽ ba chiều bây giờ chẳng những 
dành cho con người mà còn dành cho máy đọc và gia công chính xác với 
dung sai yêu cầu được vẽ trên bản vẽ ba chiều trong các phần mềm 
chuyên môn như Proengineer, Cimatron.... 
 Trong phạm vi vẽ kỹ thuật cơ khí chúng tôi chỉ tập trung vào các 
bản vẽ cơ khí chiếu phẳng hai chiều cổ điển trong cơ khí để rèn kỹ năng 
vẽ tay và trình bày kết cấu cơ khí. Sau đây sẽ bàn chi tiết về các loại bản 
vẽ hai chiều này. 
 Hiện nay trên thế giới có 2 nhóm tiêu chuẩn chính là tiêu chuẩn 
Quốc tế ISO và tiêu chuẩn Mỹ ANSIõ. Tiêu chuẩn Việt Nam về Vẽ kỹ 
thuật cơ khí của TCVN dựa theo tiêu chuẩn quốc tế ISO nên dùng Phép 
Chiếu Góc Thứ Nhất (First Angle Projection) như hình 1.1 sau: 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
13 
Hình 1.1 Vị trí 6 hình chiếu trong Phép chiếu Góc thứ Nhất của Quốc tế 
ISO và Việt Nam TCVN 
CHƯƠNG 1 
14 
Còn Anh Mỹ dùng phép chiếu phần tư thứ ba (Third Angle Projection). 
Theo cách này quan sát viên đứng tại chổ và một hình hộp lập phương 
tưởng tượng trong suốt bao quanh vật vẽ, trên mặt hộp nổi lên các hình 
chiếu. Hình chiếu nằm giửa quan sát viên và vật biểu diễn. Theo cách này 
thì khi hộp được khai triển phẳng thì hình chiếu bằng đặt ở trên, hình 
chiếu đứng đặt bên dưới, hình cạnh nhìn từ trái thì đặt bên trái... như hình 
1.2 
Hình 1.2 Chiếu trực phương Góc Thứ Ba kiểu Mỹ 
Trên một số bản vẽ của một số nước trên thế giới có vẽ ký hiệu chiếu kiểu 
Quốc tế (Chiếu góc thứ 1) hay chiếu kiểu Mỹ (Chiếu góc thứ 3) như sau: 
Dấu hiệu chiếu kiểu TCVN- Quốc tế Dấu hiệu chiếu kiểu Mỹ 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
15 
Trên các bản vẽ TCVN mặc nhiên dùng phép chiếu góc thứ 1 và không ghi 
ký hiệu gì cả. 
1.2 PHÂN LOẠI CÁC BẢN VẼ PHẲNG CƠ KHÍ 
1.2.1 Bản vẽ sơ đồ (schema) 
 Bản vẽ sơ đồ là bản vẽ phẳng bao gồm những ký hiệu đơn giản quy 
ước nhằm thể hiện nguyên lý hoạt động như sơ đồ cơ cấu nguyên lý máy, sơ 
đồ mạch điện động lực và điều khiển động cơ, sơ đồ giải thuật của chương 
trình tin học, điều khiển PLC. Thí dụ sơ đồ mạch điện như hình 1.3 
Hình 1.3a Sơ đồ mạch điện 
CHƯƠNG 1 
16 
Z =15
1
2
Z =15
2
Z '=30
3
Z =60
3
Z' =25
5
Z' =1
6
Z =100
1
Z '=75
4
Z =25
4
Z' 
n
1
Z =20
c
Z =20
5
Hình 1.3b Sơ đồ hệ thống bánh răng 
Khi trình bày đến các bộ truyền, chúng tôi sẽ đưa ra sơ đồ động về đối tượng 
nghiên cứu. Sơ đồ động máy rất quan trọng và quyết định khả năng làm 
việc, kết cấu của máy sau này. Trong sơ đồ máy có thể có bảng thông báo 
về đặc tính động học, động lực học của hệ thống. 
1.2.2 Bản vẽ tháo rời (explosive drawing) 
 Trong các tài liệu kỹ thuật dành cho giải thích, quảng cáo, dùng trình 
bày cho những người không chuyên về kỹ thuật thường vẽ kiểu không gian 
ba chiều với các chi tiết đã tháo rời và đang ở đúng vị trí sẵn sàng lắp ráp. 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
17 
 Hình 1.4 Bản vẽ tháo rời 
1.2.3 Bản vẽ lắp ráp (Assembly Drawing) hay bản vẽ kết cấu (Structure 
Drawing) 
 Dựa theo sơ đồ truyền động đã trình bày ở trên, nhà kỹ thuật dùng 
những kiến thức chuyên môn có liên quan để tính toán sức bền chi tiết máy, 
kinh nghiệm công nghệ, dung sai lắp ráp, tham khảo sổ tay kỹ thuật... để tạo 
nên bản vẽ lắp ráp hay bản vẽ kết cấu. 
 Có thể nói bản vẽ lắp ráp là sự biểu hiện một cách cụ thể các bộ phận 
máy hay cơ cấu, dựa trên khả năng công nghệ thực tế, của bản vẽ sơ đồ. Bản 
vẽ lắp ráp thể hiện toàn bộ kết cấu của máy và có ý nghĩa quan trọng, có 
bản vẽ lắp là có thể có chiếc máy trong ý tưởng và có thể hiện thực thực sự 
trong tương lai. Tài liệu này tập trung vào các cách biểu diễn một bản vẽ lắp 
và luyện kỹ năng đọc bản vẽ lắp cho sinh viên. Có nhiều bài tập về bản vẽ 
lắp để sinh viên tự nghiên cứu kỹ năng lắp ráp trong điều kiện công nghệ tại 
nước ta. 
1.2.4 Bản vẽ chi tiết (detail drawing, part drawing) 
 Bản vẽ chi tiết là bản vẽ riêng từng chi tiết trích ra từ bản vẽ lắp đã 
trình bày ở trên với những yêu cầu riêng về công nghệ sẵn sàng đem gia 
công thành chi tiết thật. Bản vẽ chi tiết là mục tiêu thứ nhì sau bản vẽ lắp 
mà sinh viên cơ khí cần nắm bắt. 
 Từ chi tiết trong không gian 3 chiều (hình chiếu trục đo) người ta biểu 
diễn chi tiết 2 chiều như hình 1.5 như sau: 
CHƯƠNG 1 
18 
Hình 1.5 Hình vẽ chi tiết 2 chiều 
 và hình chiếu trục đo 3 chiều 
Trong phạm vi tài liệu này, chúng ta tập trung vào hai loại bản vẽ chi tiết 
và bản vẽ lắp. 
1.2.5 Tỉ lệ xích : Trừ các bản vẽ sơ đồ, tách rời có mục đích giới thiệu thì 
không có tỉ lệ chính xác , các bản vẽ lắp ráp và chế tạo điều phải ghi tỉ lệ 
trong ô nhỏ ở gần góc phải bên dưới của khung tên. Tỉ lệ có thể phóng to 
hay thu nhỏ nhằm tận dụng triệt để diện tích tờ giấy vẽ đến 80%- 85%. 
Không thể chấp nhận một hình vẽ chiếm chưa tới 50% diện tích tờ giấy và 
như vậy nó có thể được vẽ trong giấy khổ nhỏ hơn. Họa viên cần tuân theo 
các tỉ lệ tiêu chuẩn nhằm bảo đảm sự cân đối của hình biểu diễn. Hình vẽ có 
ghi tỉ lệ xích còn giúp cho người đọc có thể đo và tính được một số kích 
thước nếu nó không được ghi trực tiếp trên bản vẽ (thường là trong bản vẽ 
lắp) Các tỉ lệ tiêu chuẩn cho 2 loại bản vẽ như sau: 
Tuy nhiên các tỉ lệ như 1:2,5, 1:4, 1:15, 1:25. 1:40, 1:75 
 hay 2,5:1, 4:1, 15:1, 25:1, 40:1, 75:1 
được khuyên nên hạn chế dùng. Số 1 thể hiện kích thước thật và tỉ lệ là giá 
trị của phân số đem nhân vối kích thước thật sẽ được kích thước trên bản vẽ. 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
19 
 Hình 1.6 và 1.7 trang sau trình bày bản vẽ lắp và bản vẽ chế tạo. 
A
H
8
k
7
H
8
k
7
A
12
J7
h6
H7
k6
1
2
3
4
5 6 7
8
A-A
37

6
5

4
0
H
8
k
7

5
0
12
K7
h6
40
4
3
2
1
Bánh răng 
Then bằng 
Vòng găng 
Trục
Stt Ký hiệu 
Người vẽ 
Kiểm tra
ĐẠI HỌC BÁCH KHOA
KHOA CƠ KHÍ
Ngày
Ký 
TÊN BẢN VẼ 
TL: 
S.lượng 
1
1
1
1
Đồng thau 
GX15-32
C40
C45
Vật liệu Ghi chú 
8
7
6
5
Thân máy 
Lót ổ thau dưới 
Nắp ổ 
Lót ổ thau trên 
Tên gọi S.lg
1
1
1
1
GX15-32
Đồng thau 
C45
Thép lò xo 
VẬT LIỆU 
Hình 1.6 Bản vẽ lắp 
CHƯƠNG 1 
20 
A
15
R
5
R
5
R
5
R
5

4
0

1
9
3

1
3
3

7
0
2
1
8
2
4
4
-
0
,
0
8
0,05
2 45 
o
5 mép vát
4
5
+
0
,0
1
R
z
1
0
R
z
1
0
10
+0,04
5
0
+
0
,
0
6
2,5
0,05 A
1 45 
o
0,04 A
4 14 146,5
84
64
38
o
8 12,7
Thường hóa trước khi thi công
Rz40
Người vẽ 
Kiểm tra
ĐẠI HỌC BÁCH KHOA
KHOA CƠ KHÍ
Ngày
Ký 
BÁNH ĐAI THANG 
TL: 1:1
S.lượng: 2 
GX 15-32
Hình 1.7 Bản vẽ chế tạo 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
21 
1.2.6 Các giai đoạn trong qui trình sản xuất một thiết bị cơ khí: 
 Như ta đã biết để thiết kế và chế tạo một thiết bị ta cần phải qua nhiều 
giai đoạn: 
 1- Giai đoạn thiết kế 
 - Ý tưỡng về sản phẩm cần thiết kế. 
 - Đưa ra các phương án. Các bản vẽ sơ đồ 
 - Lựa chọn phương án tốt nhất 
 - Tính toán kết cấu, vẽ bản vẽ lắp 
 - Vẽ trích ra các bản vẽ chi tiết để sẳn sàng đem chế tạo. 
 2- Giao đoạn chế tạo 
 - Dựa vào bản vẽ chế tạo và điều kiện công nghệ, máy dụng cụ mà 
các nhà chế tạo trong xưởng cơ khí có kế hoạch chỉnh sửa bản vẽ 
chi tiết (có tham khảo ý kiến của nhà thiết kế). 
 - Đề ra quy trình công nghệ chế tạo cho từng chi tiết (theo kiểu đơn 
chiếc chế tạo thử). 
 - Chế tạo từng chi tiết theo các bản vẽ chi tiết và quy trình công nghệ 
đã đề ra. 
 - Dựa vào bản vẽ lắp để lắp thành máy. 
 - Chạy thử nghiệm và chỉnh sữa đến khi máy hoạt động ổn định. 
 - Sửa chửa, hoàn thiện lại các bản vẽ lắp và chi tiết theo máy chế thử 
đã chạy thành công. 
 -Nếu chế tạo hàng loạt thì cần sửa chữa lại quy trình công nghệ cho 
phù hợp với qui mô sản xuất . 
 Trong phạm vi tài liệu này, các bản vẽ đều xuất hiện trong giai đoạn 
thiết kế và xem như sản phẩm của giai đoạn này vì kết quả của việc tính 
toán trong giai đoạn thiết kế không phải là các con số mà phải hiện thực 
thành các bản vẽ. 
1.3 YÊU CẦU CỦA BẢN VẼ LẮP 
 Có ba yêu cầu chính của bản vẽ lắp. 
 1- Kích thước: Trong bản vẽ lắp người ta không vẽ chi tiết các bộ phận 
tham gia lắp mà chỉ chú trọng biểu diễn kết cấu phần lắp càng rõ càng tốt, 
luôn cần vẽ thêm các mặt cắt để ghi được kích thước lắp, các kích thước ưu 
CHƯƠNG 1 
22 
tiên đưa ra ngoài hình vẽ, nếu không được thì rất hạn chế ghi kích thước bên 
trong hình. Trong bản vẽ lắp chỉ ghi ba loại kích thước sau: 
 - Kích thước bao: Cho biết khoảng không gian mà các bộ lắp ráp 
chiếm chỗ, bao gồm kích thước dài nhất, rộng nhất và cao nhất. Kích thước 
bao không có dung sai và thường có ý niệm phỏng chừng không cần chính 
xác lắm dùng bố trí không gian cho máy. 
 - Kích thước khoảng cách trục: cho biết khoảng cách truyền động, có 
thể chính xác có kèm dung sai như trong khoảng cách trục của bánh răng, 
trục vít bánh vít hay không cần chính xác vì có thể tăng giảm như trong bộ 
truyền xích, đai... thì không ghi dung sai. Khoảng cách các bu lông nền 
thường không cần ghi dung sai. Dung sai khoảng cách trục của bộ truyền 
bánh răng tra theo h7 trong chương 3 Mối ghép hình trụ trơn. 
 - Kích thước lắp ráp (assembly dimension): bao gồm kích thước danh 
nghĩa và kiểu dung sai. Kích thước lắp ráp được trình bày rõ ở chương 3 Mối 
ghép hình trụ trơn. 
 2- Đánh số chi tiết: Trong bản vẽ lắp có nhiều chi tiết máy tham gia lắp 
ráp vì vậy cần đánh số chi tiết để định danh, định vật liệu, số lượng, ký hiệu 
trong bản kê đặt phía trên khung tên. 
 - Ký số chi tiết phải có độ lớn từ 22,5 lần số ghi trong kích thước, bên 
dưới phải được gạch bằng nét cơ bản, đường thẳng nối chỉ vào chi tiết được 
vẽ bằng nét mảnh, tận cùng đầu chỉ vào chi tiết có mỗi chấm tròn cho rõ, độ 
lớn chấm tròn phụ thuộc kích thước bản vẽ từ 1 1,5mm trong các bản vẽ từ 
A3 đến A0. Ký số phải được đánh trật tự theo vòng cùng hoặc ngược chiều 
kim đồng hồ để người đọc bản vẽ để tra cứu. Khoảng cách các số nên cách 
đều nhau và phân bố trên một đường thẳng. Các đường mảnh chỉ vào chi tiết 
không nên cắt nhau nhiều. 
 3- Bản kê: Liệt kê lại một cách chi tiết các số chi tiết đã được đánh 
trên bản vẽ. Bản kê được đánh số ngược từ dưới lên và nội dung gồm số thứ 
tự, tên chi tiết, số lượng, vật liệu, ký hiệu (dành cho ổ lăn, ren vít) và mục 
chú thích có thể nói tiêu chuẩn hoặc xuất xứ. 
 Nhờ bản kê ta có thể đánh giá gần đúng được: 
 - Khối lượng toàn máy hay cơ cấu. 
 - Giá thành. 
1.4 YÊU CẦU CỦA BẢN VẼ CHI TIẾT 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
23 
 Bản vẽ chi tiết (detail drawing, part drawing) hay còn gọi là bản vẽ 
chế tạo được hình thành sau khi đã có bản vẽ lắp ráp. 
 Do vậy, ta thấy vẽ bản vẽ chi tiết là bước sau cùng của giai đoạn thiết 
kế, cũng như bản vẽ lắp bản vẽ thiết kế cũng đòi hỏi có kinh nghiệm về 
công nghệ. Tuy nhiên, một bản vẽ chế tạo thì có những yêu cầu hoàn toàn 
khác với bản vẽ lắp: 
 Yêu cầu của bản vẽ chi tiết: 
 Có 5 yêu cầu của bản vẽ chi tiết: 
 1- Kích thước: Nếu trong bản vẽ lắp chỉ yêu cầu có ba loại kích thước là 
kích thước lắp ráp với kiểu dung sai, kích thước khoảng cách trục và kích 
thước bao thì một bản vẽ chi tiết phải có đầy đủ tất các các kích thước một 
cách chi tiết như tên gọi sao cho người khác khi đọc bản vẽ có thể vẽ lại 
được hay có thể cắt phôi được trên kim loại. Ngoài ra, các kích thước quan 
trọng thường là kích thước tham gia lắp ráp trong bản vẽ lắp cần phải có 
dung sai cụ thể. Ví dụ, mối lắp trụ trơn trong bản vẽ lắp ghi 
7
8
30
k
H
 thì khi 
vẽ bản vẽ chi tiết lỗ ta phải tra dung sai cho kích thước lỗ 30H8 trong sổ tay 
công nghệ chế tạo máy và ghi 300,08. 0,08 là vùng dung sai của lỗ 30H8. 
 2- Độ nhám bề mặt (Roughness) 
 Để chế tạo một chi tiết không phải chỉ có kích thước là đủ mà còn cần 
phải có độ nhám bề mặt. Độ nhám bề mặt được chọn dựa trên: 
 - Chế độ làm việc: độ nhẵn bóng càng cao (càng bóng) thì ma sát càng 
giảm nên bề mặt các ổ trượt khớp tịnh tiến độ nhẵn bóng phải càng cao. 
 - Độ chính xác: đoạn trục hay lỗ có cấp chính xác về kích thước càng 
cao thì tương ứng với độ nhám càng cao. Ví dụ, bề mặt trụ lắp ổ bi, lắp vòng 
phớt (tiếng Pháp: Feurtre) thì yêu cầu độ nhám phải cao. 
 Tuy nhiên độ nhẵn bóng càng cao thì giá thành sản phẩm càng lớn vì 
phải qua nhiều công đoạn gia công tinh như mài, lăn ép tốn kém. Do vậy 
việc chọn độ nhám phù hợp phải có tính hợp lý, tính công nghệ và phải phù 
hợp tình trang công nghệ thực sự. 
 Ký hiệu và các cấp độ nhám thường dùng: 
CHƯƠNG 1 
24 
 Ký hiệâu: có ba ký hiệu độ nhám đi kèm với giá trị được ghi phía trên, 
mũi nhọn chỉ thẳng góc vào bề mặt gia công nên ký hiệu và trị độ nhám có 
thể xoay chuyển phụ thuộc bề mặt chỉ định. 
Hình 1.4 Các ký hiệu độ nhám bề mặt 
Ký hiệu là hình ảnh của chữ r, ký tự đầu tiên của từ roughness 
Giá trị độ nhám: Được ghi phía trên ký hiệu và bắt đầu bằng ký tự R 
(Roughness) và có mức độ nhám là: 
 Rz: sai số trong 5 điểm dành cho bề mặt thô hoặc bán tinh (tiện, 
phay...) hoặc siêu tinh (bản vẽ Việt Nam không dùng mức siêu tinh). 
 Ra: độ nhấp nhô trung bình (average) dành cho bề mặt tinh qua mài, doa 
 Trong các quy định tiêu chuẩn của TCVN thì có rất nhiều dãy giá trị, 
nhưng thực tế các xưởng cơ khí chỉ thường dùng các cấp độ nhám sau từ rất 
thô đến rất tinh theo 8 trị phổ biến như sau: 
 - RZ320: bề mặt rất thô không gia công, như bề mặt thép cán, vật đúc. 
 - RZ160: bề mặt thô không gia công cơ, chỉ làm sạch sau khi đúc. 
Thường dùng khi có đánh sạch bằng cước. 
 - RZ80: có gia công cơ nhưng rất thô, như bào, phay thô, ít dùng. 
 - RZ40: bề mặt gia công gia công bán tính như tiện, phay bán tinh rất 
thường dùng để ghi độ nhám chung ở góc phải bên trên bản vẽ chi tiết. 
 - RZ20: Gia công tinh cao nhất có thể có bằng dao thép gió, hợp kim 
cứng bằng phương pháp tiện phay, bào hay xọc. 
 Kể từ sau RZ20, ta phải gia công tinh bằng phương pháp doa, mài và 
dùng trị chiều cao nhấp nhô trung bình Ra để đánh giá: 
 - Ra2,5: Mài thô hay doa bằng tay 
 - Ra1,25: Mài bán tinh, doa máy 
 - Ra0,625: Mài tinh, doa, đánh nhám tinh 
 3- Sai số hình học và vị trí tương quang 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
25 
 Sai số hình học: là sai số của chính bản thân bề mặt đó, thường là dùng 
cho các bề mặt thô. Tất cả đơn vị đều tính bằng mm. Sai số hình học bao 
gồm: 
 - Độ không tròn hay độ oval: có ký hiệu với mũi tên chỉ vào bề mặt trụ 
cần chỉ định độ oval tối đa 2,5mm. Ví dụ, có thể dùng đồng 
hồ so (Pháp: Comparateur Anh: Dial Indicator) để kiểm tra 
độ oval, hoặc thô hơn có thể dùng thước cặp đo tìm hiệu 
đường kính lớn nhất và đường kính bé nhất, độ oval chỉ 
dùng cho mặt thô không gia công như vật đúc, rèn. 
 - Độ vát, độ dốc (Taper): ví dụ, ký hiệu  1:100 thường dùng cho mặt 
nghiêng và tính bằng tg của góc nghiêng, nhưng được viết với dạng phần 
trăm, ví dụ  10:100 tức tg góc nghiêng là 0,1 góc nghiêng khoảng 5o45’. 
 - Độ côn: ví dụ ký hiệu ∆ 5:100 để chỉ tg của góc côn được viết dưới 
dạng phần trăm ta có Độ côn = 
L
dD 
 = 2 lần độ dốc, độ côn thường biểu 
diễn cho bề mặt côn thô hoặc tinh. 
 Sai số vị trí tương quan: là sai số so với một mặt chuẩn chọn trước, 
thường đây là chuẩn gia công và được chọn trước bằng ký hiệu chữ A (nếu 
có nhiều chuẩn khác có thể thên B, C) trong khung vuông và chỉ vào bề mặt, 
đường tâm chọn chuẩn bằng một dấu delta. 
 Sai số vị trí tương quan thường rất đa 
dạng với các ký hiệu cùng dấu mũi tên chỉ 
vuông góc vào bề mặt cần ghi sai số tương 
quan so với mặt chuẩn. Ta có thể kể một số 
sai số tương quan thường gặp trong cơ khí 
như: 
 - Độ đồng tâm: 
 Trị 0,5 là khoảng cách tâm của bề mặt 
chỉ định so với tâm chuẩn ký hiệu là A. 
 Độ đồng tâm thường dùng cho bề mặt 
thô và có trị thường lớn hơn 0,5mm. 
 - Độ đảo hướng kính: là hiệu số bán 
kính lớn nhất và bán kính bé nhất của bề mặt 
trụ chỉ định; thường dùng cho các vật quay 
như bánh răng, bánh đai so với tâm hay mặt 
trụ lỗ. Giá trị độ đảo hướng kính thường được 
CHƯƠNG 1 
26 
cho bằng 1/4 đến 1/2 dung sai đường kính và chỉ đo cho các bề mặt đã gia 
công tinh. Có thể dùng đồng hồ so để đo độ đảo hướng kính khi đặt đầu đo 
vào chu vi mặt trụ cần đo. 
 - Độ đảo mặt đầu: có cùng ký hiệu như độ đảo hướng kính nhưng được 
đo dọc trục và tựa vào mặt đầu chi tiết quay dùng cho cacù bề mặt đã gia 
công tinh và rất thường dùng cho các vật quay như bánh răng, bánh đai so 
với tâm hay mặt trụ lỗ. Giá trị độ đảo mặt đầu thường cũng được cho bằng 
1/4 đến 1/4 dung sai đường kính và chỉ đo cho các bề mặt gia công tinh. 
Cũng có thể dùng đồng hồ so để đo độ đảo mặt đầu. 
 - Độ vuông góc: giá trị của độ lệch so 
với pháp tuyến của bề mặt tại điểm cần đo 
cho tính bằng mm trên 100mm chiều dài. 
 - Độ song song: giá trị khoảng cách lớn 
nhất và bé nhất emax - emin cho tính bằng mm 
trên 100mm chiều dài của mặt, đường chỉ 
định và chuẩn. 
 - Độ đối xứng: là sai lệch lớn nhất so 
với chuẩn chỉ định A của mặt chỉ định trên 
chiều dài 100mm dọc trục đối xứng A. 
 Thông thường thì: 
 - Mặt thô, không gia công: dùng độ sai 
lệnh hình học như độ không đồng tâm và độ oval. 
 - Mặt gia công tinh: dùng sai lệch vị trí tương quan mà độ đảo mặt đầu 
và độ đảo hướng kính là thường dùng nhất. Còn độ côn thì dùng cả cho hai 
bề mặt để thô và gia công tinh. 
 4- Tính chất cơ lý: thường ghi dưới yêu cầu kỹ thuật. Tính chất cơ lý bề 
mặt hay thể tích thường xử lý bằng cơ luyện hay nhiệt luyện. 
 - Cơ luyện: thay đổi cơ tính bề mặt gia công, tăng bền bề mặt bằng các 
biện pháp cơ học như phun bi, lăn nén, lăn ép rung... hiện chỉ mới được 
nghiên cứu chưa có ứng dụng nhiều nên ít gặp trong các bản vẽ, nếu có sẽ 
ghi chú các đặc điểm của nó. 
 - Nhiệt luyện: thay đổi cơ tính vật liệu bằng cách thay đổi nhiệt độ đun 
nóng và làm nguội theo một quy trình kỹ thuật nhất định, có thể kể đến các 
biện pháp sau: 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
27 
 Tôi ( Trui): là biện pháp làm cứng vật liệu bằng cách nung lên trên 
nhiệt độ tới hạn rồi làm nguội nhanh (nhiệt độ tới hạn tìm được bằng cách tra 
bảng giản đồ Fe-C khi biết thành phần carbon và các nguyên tố quý của vật 
liệu) tốc độ làm nguội cũng phụ thuộc vật liệu: Thép carbon làm nguội 
nhanh trong nước, thép hớp kim làm nguội chậm hơn trong dầu. Cần ghi độ 
cứng (Hardness) sau khi tôi. Thường tôi là nguyên công sau cùng nếu chi tiết 
không qua mài sau nhiệt luyện. 
 Có ba đơn vị đo độ cứng: 
 - HB (Hardness of Brinelle): dùng cho các loại thép chế tạo máy trong 
cơ khí do Brinelle người Pháp đề ra bằng cách ép viên bi tôi cứng trên bề 
mặt cần đo. Diện tích lõm càng bé khi vật đo càng rắn cứng. Thường thép 
sau khi tôi có giá trị HB từ 250300. 
 - HR (Hardness of Rockwell): có ba mức độ khác nhau HRA, HRB, 
HRC đo bằng cách ép mủi côn trên bề mặt. HRC thường chỉ dùng cho dụng 
cụ cắt vì gia trị độ rắn lớn hơn HB rất nhiều ví dụ dao hợp kim cứng có thể 
đạt độ cứng từ 6065 HRC, bản vẽ cơ khí ít dùng độ cứng HR. 
 - HV (Hardness of Vikel): ép mũi kim cương hình tháp lên bề mặt cần 
đo chỉ dùng cho các vật thật cứng như gang trắng, kim cương. 
 Ủ (luộc): là biện pháp làm mềm vật liệu bằng cách nung lên trên 
nhiệt độ tới hạn rồi làm nguội chậm ngoài không khí hay chậm hơn cùng 
nhiệt độ nguội của lò (nhiệt độ tới hạn tìm được bằng cách tra bảng giản đồ 
Fe-C khi biết thành phần carbon và các nguyên tố quý của vật liệu) tốc độ 
làm nguội cũng phụ thuộc vật liệu: Thép carbon làm nguội nhanh ngoài 
không khí, thép hợp kim làm nguội chậm hơn cùng với lò. Ủ hay luộc thường 
dùng cho các vật đã tôi cứng cần làm mềm để gia công sửa chữa lại hoặc 
làm giảm tính dòn các vật qua cán nguội nhằm tăng tính dẻo, thường luộc 
được xem như lamø hư chi tiết. 
 Ram: là biện pháp làm dịu bớt tính cứng của vật liệu sau khi tôi để 
chống nứt, tăng tính dẻo bằng cách nung lên dưới nhiệt độ tới hạn rồi làm 
nguội từ từ cùng lò (nhiệt độ tới hạn tìm được bằng cách tra bảng giản đồ Fe-
C khi biết thành phần carbon và các nguyên tố quý của vật liệu) tốc độ làm 
nguội cũng phụ thuộc vật liệu: Thép carbon làm nguội nhanh hơn thép hợp 
kim. 
 Thường hóa: nhằm giảm ứng suất dư chứa trong chi tiết máy hay 
phôi sau khi tạo để tránh dãn nở, thường ở nước ta không nhiệt luyện gang 
CHƯƠNG 1 
28 
nhưng phải thường hóa phôi gang trước khi gia công nếu chi tiết cần chính 
xác (ví dụ: block máy, bargue segment...) vì nếu không thường hóa trước thì 
sau khi gia công gang có thể tự thanh đổi kích thước và chỉ ổn định sau 
khoảng 1 năm trời. Có hai biện pháp thường hóa: 
 - Thường hóa tự nhiên: để phôi gang trong kho hay ngoài trời khoảng 1 
năm trước khi đem gia công cơ. 
 - Thường hóa nhân tạo: ta thấy thường hóa tự nhiên không hiện thực vì 
phải chờ đợi lâu, không đáp ứng được nhu cầu sản xuất nên người ta thường 
dùng thường hóa nhân tạo cũng tương tự như ram nhưng dành cho phôi gang, 
chưa từng qua tôi. Cũng có thể thường hóa thép trước khi gia công. 
 Nói chung nhiệt luyện thì tốn kém tăng giá thành sản phẩm và sinh ra 
nhiều phế phẩm. Cần có nhiều kinh nghiệm, thiết bị nên nước ta thường ít 
dùng trừ trường hợp chế tạo thay thế hay sửa chữa. 
 5- Vật liệu và số lượng 
 Vật liệu và số lượng chi tiết gia công thường phải ghi trong khung tên. 
Số lượng chi tiết xác định loại hình sản suất là đơn chiếc, chế thử hay hàng 
loạt nhỏ lớn hay hàng khối, nó có thể quyết định phương pháp gia công và 
ảnh hưởng rất nhiều đến giá thành sản phẩm. Một số vật liệu với tên chuẩn 
thường dùng trong các bản vẽ kỹ thuật như sau: 
 Thép carbon chế tạo máy: C30, C35, C45, C50 
 Thép hợp kim chế tạo máy: thép Crom 40Cr, thép mangan 45Mn, thép 
lò xo 40Si... 
 Thép xây dựng dùng làm dàn, khung, vỏ máy: CT3,CT4, CT5. 
 Gang xám: GX 15-32. 
 Gang cầu: GC. 
 Vật liệu phi kim loại như cao su, dạ, amian... 
1.5 QUY ĐỊNH CHO BẢN VẼ KỸ THUẬT CƠ KHÍ TRONG TRƯỜNG 
BÁCH KHOA 
 Hiện nay, TCVN chưa có quy định thống nhất về khung bản vẽ nên 
mỗi ngành, nhà máy có quy định riêng. Trong phạm vi môn học Vẽ kỹ thuật 
cơ khí tại Khoa Cơ khí trường Đại học Bách khoa, chúng tôi đưa ra một mẫu 
khung tên cho giấy A4 đứng có đóng tập (chú ý theo TCVN không cho phép 
A4 ngang) và A3 đứng hoặc ngang để có tính thống nhất dùng trong trong 
CÁC LOẠI BẢN VẼ CƠ KHÍ 
29 
môn học, tiện cho bài tập về nhà và các kỳ thi giữa và cuối học kỳ. Nhìn 
chung quy định khung tên này không khác lắm so với các ngành khác. 
1.5.1 Tiêu chuẩn khung bản vẽ lắp ráp 
 (Chỉ dành cho các bài tập vẽ cơ khí trên giấy A4 trong khoa) 
Stt
1
2
3
4
5
6
6
6
8
8
1
6
Người vẽ
Kiểm tra
Ngày
Ký
TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA
KHOA CƠ KHÍ
TÊN BẢN VẼ TÊN TOÀN MÁYhay 
TL:
Số lg:
20 30
65
25
8
140
10 20 45 10 30
Ký hiệu Tên gọi S.lg Vật liệu Ghi chú
Ký hiệu - Tên bộ phân
Hình 1.8 Khung tên bản vẽ lắp cho bài tập trên giấy A4 
1.5.2 Tiêu chuẩn khung bản vẽ chế tạo 
CHƯƠNG 1 
30 
8
8
1
6
Người vẽ
Kiểm tra
Ngày
Ký
TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA
KHOA CƠ KHÍ
TÊN CHI TIẾT MÁY
TL:
Số lg:
20 30
65
25
8
140
VẬT LIỆU
Hình 1.9 Khung tên bản vẽ chế tạo cho bài tập trên giấy A4