Bài giảng Sốt rét-Kí sinh trùng và côn trùng: cryptosporidium sp.,Toxoplasma gondii - Nguyễn Ngọc San

Học viện quân y
Bộ môn Sốt rét - Kí sinh trùng - Côn trùng
cryptosporidium sp.
Toxoplasma gondii
Ts Nguyễn Ngọc San
Mục tiêu bài học
 Nắm được đặc điểm sinh học, vai trò y
học và chẩn đoán Cryptosporidium sp. và
Toxoplasma gondii .
 Điều trị và phòng chống hai loại trùng
bào tử trên.
Giới thiệu ngành đơn bào
(protozoa)
1. Lớp chân giả (Rhizopoda).
2. Lớp trùng roi (Flagellata).
3. Lớp trùng lông (Ciliata).
4. Lớp trùng bào tử (Sporozoa).
Giới thiệu Lớp trùng bào tử
Lớp trùng bào tử liên quan đến y học:
 Lớp phụ Coccidia, trong đó có họ
Eimeriidae, chi Isospora, chi Cryptosporidium.
 Lớp phụ Haemosporina, họ Plasmodiidae,
chi Plasmodium.
 Lớp phụ Toxoplasmea, họ Toxoplasma, chi
Sarcocystis.
 Lớp phụ Haplospora, chi Pneumocystis.
cryptosporidium sp.
1. đặc điểm sinh học
1. Cryptosporidium sp. kí sinh ở biểu mô ruột đoạn hồi
tràng, ở vị trí nông trền bề mặt.
2. Vòng đời sinh học của Cryptosporidium sp. gồm 6 giai
đoạn phát triển chính.
3. Có hai hình thức sinh sản vô tính và hữu tính.
Vò
ng
đờ
ic
ủa
Cr
yp
tos
po
rid
ium
sp
.
GĐ1
GĐ6
GĐ5
GĐ4
GĐ3GĐ2
GĐoạn
hữu tính
 Giai đoạn thoát kén (excystation)
Khi nhiễm các nang bào tử qua đường tiêu hoá vào
ruột, thoát kén, giải phóng ra các thoi trùng, tiếp tục
phát triển.
 Giai đoạn phát triển trứng (merogony)
Đây là giai đoạn sinh sản vô giới, thực hiện ở tế bào
biểu mô ruột.
1. đặc điểm sinh học
Vò
ng
đờ
ic
ủa
Cr
yp
tos
po
rid
ium
sp
.
GĐ1
GĐ6
GĐ5
GĐ4
GĐ3GĐ2
GĐoạn
hữu tính
 Giai đoạn phát triển giao tử
(gametogony):
ở giai đoạn này bắt đầu hình thành các giao
tử đực và giao tử cái.
 Giai đoạn thụ tinh (fertilization):
Đây là giai đoạn sinh sản hữu giới, có sự kết
hợp giữa giao tử đực với giao tử cái để hình
thành nang trứng.
1. đặc điểm sinh học
Vò
ng
đờ
ic
ủa
Cr
yp
tos
po
rid
ium
sp
.
GĐ1
GĐ6
GĐ5
GĐ4
GĐ3GĐ2
GĐoạn
hữu tính
1. đặc điểm sinh học
 Giai đoạn phát triển nang trứng (oocyst):
Sau khi các nang trứng hình thành, sẽ tiếp tục phát triển
thành nang bào tử.
 Giai đoạn phát triển bào tử (sporogony):
Giai đoạn này bắt đầu hình thành các thoi trùng có khả
năng gây nhiễm từ trong các nang bào tử, ở trong nang
trứng.
Vò
ng
đờ
ic
ủa
Cr
yp
tos
po
rid
ium
sp
.
GĐ1
GĐ6
GĐ5
GĐ4
GĐ3GĐ2
GĐoạn
hữu tính
 Bình thường Cryptosporidium sp. sống kí sinh ở
hồi tràng nhưng không gây bệnh đặc trưng.
 Cryptosporidium sp. chỉ gây bệnh khi có phối hợp
nhiễm virus: Rotavirus, Corravirus...
 Cryptosporidium sp. có thể trở nên độc tính và gây
ra những rối loạn trầm trọng.
 Người có những yếu tố thuận lợi tạo nên bệnh
Cryptosporidiose: người suy giảm MD, SDD...
2. Vai trò y học
 ở người bình thường: sau thời gian ủ bệnh 4 - 12 ngày
chỉ có biểu hiện triệu chứng lâm sàng nhẹ.
 Các biểu hiện triệu chứng: đi lỏng mức độ vừa, sốt
nhẹ hoặc không sốt, ít có biểu hiện đau bụng hoặc
không và bệnh tự khỏi trong vòng 1 - 2 tuần.
2. Vai trò y học
Các biểu hiện khi bị bệnh Cryptosporidiose
 ở những người có suy giảm MD bẩm sinh, người
mắc bệnh AIDS, trẻ em SDD....
 Có triệu chứng đi lỏng rầm rộ kiểu đi tả từ 6 - 25
lần trong ngày, kéo dài nhiều tháng, thường kèm
theo đau bụng, sốt, mất nước, kém hấp thu, gầy
còm
 Có trường hợp thấy viêm túi mật, viêm phổi
do Cryptosporidium sp.
2. Vai trò y học
Các biểu hiện khi bị bệnh
Cryptosporidiose
3. Chẩn đoán
* Dựa vào các biểu hiện LS không có giá trị.
* Chủ yếu dựa vào XN phân tìm KST trong phân
bằng các PP nhuộm Auramin, hoặc nhuộm Ziell
Nellsen cải tiến. Các PP soi tươi, nhuộm iod.... thường
khó phát hiện.
* Cũng có thể XN bệnh phẩm khác như dịch tá tràng,
dịch mật, dịch hút phế quản để chẩn đoán.
4. điều trị
Hiện nay chưa có thuốc điều trị đặc
hiệu
 Một số tác giả dùng spiramycin
thấy cũng có tác dụng.
 Chủ yếu vẫn là điều trị triêu
trứng.
4. dịch tễ học và Phòng chống
 Bệnh do Cryptosporidium sp. gây ra phân bố ở nhiều
nước, là một bệnh từ động vật lây (nhất là bò) sang người.
Bệnh có tính chất lưu hành mạnh.
 Ngoài ra người có thể nhiễm do ăn phải nang kén hoặc
có thể nhiễm trực tiếp khi tiếp xúc với động vật là nguồn
bệnh.
 Nguyên nhân gia tăng tỉ lệ nhiễm Cryptosporidium sp. ở
Việt Nam hiện nay: như chăn nuôi bò sữa phát triển và tỉ
lệ bệnh nhân AIDS đang gia tăng.
4. dịch tễ học và Phòng chống
 Cần phải kết hợp với thú y phát hiện sớm
nguồn bệnh và điều trị kịp thời chống lây lan.
 Vệ sinh, an toàn trong ăn uống. Đặc biệt là
những người suy giảm MD, trẻ em SDD...
 Cần phải có bảo hiểm vệ sinh lao động cho
những người chăn nuôi bò sữa.
toxoplasma gondii
TrophozoitOocyst
Pseudocyst
Giới thiệu hình thể Toxoplasma gondii
Toxoplasma gondii : thể hoạt động, kén và nang
trứng.
1. đặc điểm sinh học
Toxoplasma gondii phát triển hai giai đoạn:
 GĐ phát triển vô giới ở vật chủ phụ.
 GĐ phát triển hữu giới ở vật chủ chính.
Vò
ng
đờ
iT
ox
op
las
ma
go
nd
ii
1.1. Giai đoạn phát triển vô giới
 Nang trứng từ ruột mèo theo phân ra ngoại
cảnh phát triển, bên trong có một rồi hai bào tử.
Trong mỗi bào tử có 4 trùng bào tử.
 Vật chủ phụ là người hoặc những động vật máu
nóng khác (lợn, chuột....) ăn phải nang trứng đã
có trùng bào tử, tới ruột non, trùng bào tử phá
vỡ nang chui vào các tế bào niêm mạc ruột, phát
triển thành thể hoạt động.
Vò
ng
đờ
iT
ox
op
las
ma
go
nd
ii
1.1. Giai đoạn phát triển vô giới
 Thể HĐ sinh sản theo hình thức vô giới, tăng nhanh
về số lượng, đến một số lượng nào đó, các thể HĐ phá
vỡ tế bào kí sinh rồi lại xâm nhập vào các tế bào khác
phát triển.
 Thể HĐ ngày càng tăng nhanh về số lượng và gây
huỷ hoại tế bào niêm mạc ruột. Có thể HĐ tự do chui
vào bạch cầu và theo bạch mạch đến các phủ tạng
gây bệnh (não, hạch, mắt, cơ....).
 Đây là giai đoạn cấp tính của bệnh.
Vò
ng
đờ
iT
ox
op
las
ma
go
nd
ii
1.1. Giai đoạn phát triển vô giới
 Khi cơ thể vật chủ hình thành đáp ứng miễn dịch (dịch
thể - tế bào), những thể HĐ hình thành kén.
 Trong kén, thể HĐ vẫn tiếp tục sinh sản vô giới tạo ra
một số lượng lớn, gọi là kén giả (pseudocyst).
 Khi thể HĐ phá vỡ kén, xâm nhập vào các tế bào khác,
tiếp tục như vậy Toxoplasma phát triển và phá huỷ tế
bào, mô của vật chủ gây bệnh.
 Khi đã hình thành kén ở vật chủ thì bệnh chuyển sang
GĐ mạn tính.
Vò
ng
đờ
iT
ox
op
las
ma
go
nd
ii
1.2. Giai đoạn phát triển hữu giới
 Mèo và các ĐV thuộc họ mèo (hổ, báo....) có thể
nhiễm Toxoplasma do ăn thịt những con vật có
kén trong các phủ tạng (lợn, chuột....), hoặc ăn
phải nang trứng do chúng thải ra ngoại cảnh.
 Kén và nang trứng vào đến ruột mèo sẽ phát
triển tạo ra thể HĐ và xâm nhập vào các tế bào
niêm mạc ruột kí sinh.
 Thể HĐ tăng nhanh bằng sinh sản vô giới.
1.2. Giai đoạn phát triển hữu giới
 Sau vài vòng sinh sản vô giới, một số thể HĐ
biến thành thể sinh sản, đó là: giao bào đực,
giao bào cái.
 Giao bào phát triển thành giao tử đực và giao
tử cái, kết hợp với thành một trứng thụ tinh rồi
thành nang trứng.
 Nang trứng ra ngoại cảnh, nếu vật chủ phụ ăn
phải lại diễn ra GĐ sinh sản vô giới.
1.2. Giai đoạn phát triển hữu giới
Thời gian xuất hiện nang trứng ở phân mèo phụ thuộc các
thể Toxoplasma mà mèo ăn phải:
 Nếu mèo nhiễm phải thể kén già do ăn thịt chuột, lợn
thì 3 ngày sau đã thấy có nang trứng.
 Nếu mèo nhiễm phải thể hoạt động cũng do ăn thịt
chuột, lợn thì nang trứng xuất hiện ngày thứ 9 - 11.
 Nếu mèo nhiễm nang trứng từ ngoại cảnh thì sau 23 - 24
ngày nang trứng mới xuất hiện.
2. Vai trò y học
 Toxoplasma gondii kí sinh ở các tế bào nội mô
và các tế bào hệ thống võng của hạch, nã o,
phổi, mắt và các phủ tạng khác.
 Toxoplasma gondii kí sinh ở đâu gây ra tổn
thương ở đó, nên lâm sàng của bệnh biểu hiện
rất đa dạng.
 Diễn biến bệnh có thể cấp tính, mạn tính
hoặc tiềm tàng.
2. Vai trò y học
 Toxoplasma có thể gây ra các dạng bệnh:
Toxoplasma mắc phải và bẩm sinh.
 Người lớn nhiễm Toxoplasma tự nhiễm thường ít có
biểu hiện lâm sàng, hoặc nhẹ như cảm cúm, nhưng có
trường hợp nặng và chết.
 Toxoplasma thường gây ra biểu hiện tổn thương ba
cơ quan: thần kinh trung ương, mắt và hạch.
2.1.Toxoplasma gondii gây bệnh ở TKTư
 Thai nhi bị Toxoplasma gondii gây bệnh ở TKTư:
Thường chết lưu hoặc không chết thì sinh ra cũng có
biểu hiện như đầu to có nước, hay đầu teo nhỏ (gây ra
cơn kinh giật, trí tuệ kém phát triển).
 Nếu ở trẻ đang lớn bị Toxoplasma gondii bị bệnh hay
gặp biểu hiện viêm màng não - não, bệnh kéo dài vài
tuần rồi chết..
2.2.Toxoplasma gondii gây bệnh ở mắt
 Khi bị nhiễm Toxoplasma tự nhiên, Toxoplasma
thường gây ra các bệnh ở mắt, đặc biệt là những
người mắc bệnh bẩm sinh: biểu hiện lác mắt và viêm
hắc võng mạc...
 Ngoài ra Toxoplasma có thể gây ra: đau nhức mắt,
nhìn loá, sợ ánh sáng, chảy nước mắt. Nếu tái phát
nhiều lần dẫn đến thiên đầu thống (Glaucome), hoặc
có thể bị mù...
2.3.Toxoplasma gondii gây viêm sưng hạch
 Toxoplasma gây viêm các hạch cổ, dưới
xương chẩm, trên đòn, nách, ở trung thất, ở
bẹn.
 Biểu hiện ở một hoặc nhiều hạch sưng to,
đau hoặc không đau, di động hoặc không.
 Tính chất hạch có thể thay đổi từ rắn sang
mềm, gây khó chịu và đau đớn.
3. Chẩn đoán
 Lâm sàng ít có giá trị.
 Kí sinh trùng: sinh thiết hạch, lấy dịch tuỷ sống, có
thể thấy thể HĐ hoặc kén (ít dương tính).
 Phân lập KST: bệnh phẩm: bạch cầu hoặc dịch ở
hạch. Mổ chuột tìm Toxoplasma.
 Huyết thanh miễn dịch: IHA, IFA, ELISA... được sử
dụng rộng rã i và có giá trị trong chẩn đoán.
4. điều trị
 Nguyên tắc: phát hiện sớm và điều trị sớm.
 Thuốc điều trị Toxoplasma đặc hiệu:
 Pyrimethamin: một đợt từ 4 đến 6 tuần.
 Sunfamid: dùng kéo dài 2 tuần.
 Rovamycine: dùng kéo dài 1 tháng.
5. DịCH Tễ HọC
 Mầm bệnh: là thể hoạt động, thể kén ở trong mô,
thể nang trứng trong phân mèo.
 Nguồn bệnh: có ổ bệnh thiên nhiên ở khoảng 200
loài động vật nhỏ và hơn 100 loài chim có chứa
Toxoplasma. Việt Nam có khỉ, chó, lợn.
 Đường lây: từ người sang người hoặc từ động vật
sang người bằng những đường: qua nhau thai, da,
truyền máu, đường hô hấp, đường tiêu hoá...
6. Phòng chống
Vì có ổ bệnh trong thiên nhiên và đường lây nhiễm
rất đa dạng, phải thực hiện:
 Phát hiện người bệnh và người lành mang KST.
 Cần XN tìm Toxoplasma ở người cho máu.
 Không ăn thịt ở các dạng chưa nấu chín.
 Phải thận trọng khi tiếp xúc với mèo.
 Đảm bảo khi tiếp xúc với mầm bệnh.
Tự nghiên cứu tại nhà
Đặc điểm sinh học, vai trò y học
và phòng chống:
 Isospora.
 Pneumocystis carinii.