Bài giảng Quy trình làm guồng nước - Trần Đình Phương

2008 SPERI-FFS 1
QUY TRÌNH 
LÀM GUỒNG NƯỚC
Người tổng hợp: Trần Đình Phương
Trân trọng nguồn tri thức bản địa 
người Thái - huyện Quế Phong, tỉnh 
Nghệ An!
2008 2SPERI-FFS
Ý nghĩa của Guồng nước
• Lấy nước từ thấp lên cao nhằm phục vụ cho sinh
hoạt, sản xuất.
• Sử dụng nguyên vật liệu có sẵn trong rừng mà
không phụ thuộc vào bên ngoài.
• Chi phí ít nhưng hiệu quả thu lại cao.
• Mang yếu tố “Tâm linh” trong cộng đồng người
Thái
• Thể hiện tình đoàn kết, gắn bó của một cộng đồng.2008 3SPERI-FFS
Chỉ số đạt được
• Với một cái Guồng bán kính 3m thì tưới trên 
một diện tích 1ha ruộng nước.
• Hiện cái Guồng lớn nhất có bán kính 14m
2008 4SPERI-FFS
Nguồn gốc, lịch sử của Guồng nước
• Guồng nước có từ lâu đời trong cộng đồng 
người Thái
2008 5SPERI-FFS
Các bước làm Guồng nước
Bước 1: Khảo sát địa điểm làm Guồng nước
Bước 2: Xác định chiều cao đưa nước lên
Bước 3: Tính toán kích thước Guồng
Bước 4: Chuẩn bị dụng cụ và nguyên vật liệu
Bước 5: Tiến hành làm
Bước 6: Dựng Guồng
Bước 7: Ngăn dòng, tạo dòng nước.
Bước 8: Lắp ống, quạt cho Guồng chạy.
Bước 9: Lắp Máng nước và ống nước.
2008 6SPERI-FFS
Bước 1: Khảo sát địa điểm làm 
Guồng nước
• Phải ở Sông, suối nơi có nước chảy.
• Địa điểm làm không quá sâu.
• Không quá xa so với chỗ lấy nước.
• Dòng chảy tương đối phải ổn định.
• Độ chênh cao so với điểm đưa nước lên thường 
không quá 12m.
2008 7SPERI-FFS
Bước 2: Xác định chiều cao đưa nước lên
• Xác định độ chênh cao
từ mặt nước lên đến
điểm lấy nước. (H1)
• Chiều cao của Guồng
(đường kính) lớn hơn
độ chênh cao (điểm
đưa nước lên).
H1
2008 8SPERI-FFS
Bước 3: Tính toán kích thước Guồng
• Khi xác định được vị trí đưa nước lên thì sẽ xác định
được bán kính của Guồng nước.
• Từ đó sẽ xác định khối lượng nguyên liệu làm
Guồng.
2008 9SPERI-FFS
Bước 4: Chuẩn bị dụng cụ và nguyên liệu
Dụng cụ
1. Dao chặt
Nguyên vật liệu
1. Nứa
2. Tre 
3. Gỗ 
4. Dây buộc
2008 10SPERI-FFS
1. Nứa
• Nứa to làm ống nước, làm 
ống dẫn, cột chống, đan 
phên, đan bu sọt
• Nứa nhỏ làm tăm
2008 11SPERI-FFS
2. Gỗ
• Gỗ làm trục, làm cọc trụ, làm giàn máng nước, cọc chống
ống dẫn nước.
• Gỗ làm cột chống trục.
2008 12SPERI-FFS
Dây buộc
Loại dây to Loại vừa và nhỏ
 Loại to có d = 1 – 1,2 cm  Loại nhỡ có d = 0,7 – 0,8cm
 Loại nhỏ có d = 0,3 – 0,5cm
2008 13SPERI-FFS
Bước 5: Tiến hành làm
• Làm tăm Guồng
• Làm trục Guồng
• Đóng tăm vào trục
• Buộc bánh bụng
• Buộc vòng ngoài
• Làm quạt nước
• Làm ống múc nước
• Làm máng nước
• Làm cột Guồng
• Làm lồng dựng cột
• Làm xương Guồng
• Dựng Guồng
• Lắp ống múc và quạt nước
• Lắp máng và ống dẫn nước
về
• Ống dẫn nước về
2008 14SPERI-FFS
Làm tăm Guồng
• Tăm Guồng có chiều dài bằng 1/2d.
• Một đầu vót nhọn, một đầu được cắt 
đúng chỗ sao cho có mắt của nứa.
 Đối với cây nứa cong thì phải
vót nhọn ở thế “chó ngủ” (đặt
cây nứa nằm trên mặt đất và vót
nhọn ở mặt trên) Hình bên.
2008 15SPERI-FFS
Làm trục Guồng
2,2m
1,6m
0,15m
• Trục Guồng làm bằng gỗ Trẩu (có
thể là gỗ Tai, Vàng Tâm, Mấc) là
những loại gỗ chịu được nước, vừa
mềm, vừa dẻo.
• Kích thước của trục guồng phụ
thuộc vào đường kính của Guồng,
độ dài của ống múc nước.
2,2m
3,48m
1,6m
0,5m
Lạt cột
Buộc vòng
Chiều 
dài Ống 
nước
Chiều dài 
Trục 
Guồng
2008 16SPERI-FFS
Đóng tăm vào trục Guồng
• Đóng đầu nhọn đã vót của tăm
vào trục Guồng, vị trí là 2
điểm đánh dấu sẵn, buộc lạt
thành vòng vào để khi đóng
tăm không bị lệch.
 Khoảng cách tăm
không dầy quá, Nếu
đường kính Guồng từ
6m – 7m thì khoảng
cách giữa đầu các
tăm là 38cm – 40cm
là vừa.
 Đóng tăm ngược
theo chiều kim đồng
hồ
 Với trục Guồng có đường kính là 13 cm thì
đóng 60 đôi tăm Guồng là vừa.
2008 17SPERI-FFS
Buộc bánh bụng 
Bánh bụng trong
• Dùng 2 thanh tre dầy, chiều
rộng: 2,5cm, càng dài càng tốt.
 2 vòng tre này buộc kẹp giữa 2 hàng
ống tăm, giữ ống tăm cho thật chắc,
cố định với nhau.
 Chỉnh các tăm cho đều, rồi buộc cố
định vào bánh bụng trong.
Lưu ý: Chỗ nối giữa 2 thanh tre, phải buộc cho chắc.
2008 18SPERI-FFS
Bánh bụng ngoài (2 vành bánh)
Vành 1: Vành bỏ đít ống
 Làm bằng tre, kẹp 2 thanh tre lại với
nhau, buộc vào đầu ngoài cùng của
tăm Guồng, hai thanh tre kẹp lại để
kẹp 1 đít ống múc nước.
Vành 2: Vành kẹp đầu ống múc
nước vào
 Buộc một thanh tre phía ngoài cố
định trước, đến khi dựng Guồng
lên, lắp ống múc nước vào, chỉnh
ống múc nước xong rồi mới buộc
cố định thanh tre còn lại.
2008 19SPERI-FFS
Làm quạt nước
• Quạt có tác dụng làm vật cản để nước đẩy Guồng quay.
• Muốn Guồng quay nhanh thì lắp nhiều quạt, và ngược lại.
• Chiều dài quạt bằng khoảng cách giữa 2 vành bụng ngoài và
chiều rộng bằng ½ khoảng cách giữa vành bụng ngoài và vành
bụng trong.
 Đan quạt nước bằng
nứa đập dập.
2008 20SPERI-FFS
Làm ống múc nước
• Ống múc nước làm
bằng ống nứa loại to,
chiều dài ống lớn hơn
khoảng cách giữa 2
vành ngoài là 15cm.
Thường ống múc nước
dài khoảng 45 – 55 cm
là vừa.
 Một đầu ống mở, đáy ống kín bằng mắt nứa, phía dưới
đáy tạo ra một mảnh nứa nhỏ để gài vào vành bụng
Guồng.
2008 21SPERI-FFS
Làm ống dẫn nước
• Ống dẫn nước được làm bằng ống
tre hoặc ống nứa, hoặc chẻ thân
cây Cau (yêu cầu phải dài và
thẳng).
• Tre hoặc nứa thì phải đục các lỗ để
loại bỏ các mắt để ống được thông
với nhau.
Lưu ý: Trước khi đục các lỗ thì phải kẻ một
đường thẳng sao cho không bị xiên.
Kẻ một đường thẳng
2008 22SPERI-FFS
Đan vòng dựng cột bằng đá sỏi
 Sọt chôn cột làm bằng nứa, đan lại,
hở 2 đầu, đường kính khoảng 1 –
1,2m
 Que khung được vót nhọn một đầu
phía dưới để đóng xuống đất.
 Xác định được vị trí dựng cột ngay
từ ban đầu (không có đá to, gộc ở
phía dưới 2 cột chính).
2008 23SPERI-FFS
Dựng cột trụ
• Đem sọt đã
đan chôn
xuống vị trí
đặt Guồng.
• Khoảng
cách giữa 2
sọt bằng
chiều rộng
của trục
Guồng.
• Cho cột trụ
vào giữa sọt
(cột đã được
đo độ cao
cho vừa với
bán kính của
Guồng)
• Cho đá vào
sọt để cố
định cột.
2008 24SPERI-FFS
Làm xương cho Guồng
• Dùng 04 thanh cây Mạy xuyên qua,
buộc vuông góc tạo xương cho
Guồng (tránh không gãy các tăm khi
dựng).
• Ngoài ra có thể buộc thêm các thanh
ngang phía ngoài thêm phần vững
chắc.
Lưu ý: Không được làm thừa ra
nhiều ở thân trụ, tránh vướng
khi đưa Guồng lên.
Các
thanh 
ngang 
(xương)
Xương
2008 25SPERI-FFS
Bước 6: Dựng Guồng
• Bê Guồng tới vị trí cột
trụ đã dựng sẵn.
• Dùng các thanh chống,
chống Guồng dựng đứng
lên và cho trục vào cột trụ.
2008 26SPERI-FFS
Dựng Guồng (tiếp)
 Tháo xương Guồng và buộc cột chống cố định.
 Buộc chốt của trục Guồng, làm cho Guồng không thể dịch
chuyển ra ngoài.
Cột
chống
Chốt
2008 27SPERI-FFS
Bước 7: Ngăn suối, tạo dòng chảy
• Dùng đá tại chổ ngăn dòng, sau đó dùng lá Kè chèn giúp 
cho nước tập trung chảy vào chổ Guồng, làm cho Guồng 
Quay.
2008 28SPERI-FFS
Bước 8: Lắp ống, quạt cho Guồng chạy
• Đẩy Guồng quay, lần lượt buộc ống và gài
quạt nước vào.
• Ống múc nước có một bên nằm trên tăm để
cho chắc chắn khi múc nước.
• Chỉnh ống múc nước sao cho nước đổ vào
máng (ống lên tới máng thì bắt đầu đổ
nước, khi qua máng thì cũng đổ xong
nước).
 Với Guồng như trên thì lắp 59 ống
nước, trong đó 58 ống cùng chiều đổ
nước vào máng, còn 1 ống ngược lại để
tưới nước cho đầu trục và tăm phía bên
kia, tránh để cho đầu trục và tăm khô,
dễ bị hỏng.
2008 29SPERI-FFS
Bước 9: Lắp Máng nước và ống dẫn
Bao gồm:
• Làm máng nước.
• Làm giàn lắp máng hứng nước.
• Lắp ống dẫn nước.
2008 30SPERI-FFS
Làm máng nước
• Máng nước được làm bằng vật liệu thân cây Kè hoặc gỗ.
• Kích thước của máng phụ thuộc vào đường kính của Guồng.
Với đường kính 6m thì chiều dài máng là 2m, chiều rộng
30cm và chiều sâu 20cm.
• Máng được đục một lỗ dẫn nước ra ống dẫn.
2008 31SPERI-FFS
Làm giàn lắp máng hứng nước
• Giàn được làm bằng cột gỗ
to, chắc chắn, và đảm bảo
người đứng trên để lắp
máng và điều chỉnh ống
nước được.
• Giàn được làm sát cạnh
Guồng để hứng nước.
• Máng được lắp ở vị trí ống
nước đổ xuống.
2008 32SPERI-FFS
Lắp ống dẫn nước
• Ống dẫn sau khi được đục lỗ thì lắp vào máng và
dẫn về chổ lấy nước.
• Dọc đường ống phải có các cột chống được chôn
xuống đất chắc chắn.
2008 33SPERI-FFS
Làm lễ cúng dựng Guồng
• Lễ vật: 1 đôi gà, 2 bát cơm, 1 vò rượu cần, 5 đôi đũa, 1 ống
nước, 1 bàn thờ có 3 chân làm bằng nứa, trải 1 cái chiếu lên.
• Ý nghĩa: Cầu thần nước, thần rừng, thần đất, tổ tiên phù hộ
cho dựng Guồng thuận lợi, Guồng được bền lâu, đưa nước
lên để phục vụ đời sống, con cháu được khoẻ mạnh
2008 34SPERI-FFS