Bài giảng Khoa học đất - Chương 2: Các yếu tố hình thành đất

Chương 2
Bài 1. Các yếu tố hình thành đất
Mục tiêu
• Liệt kê 5 yếu tố hình thành đất. 
• Tác động của các yếu tố đến 
quá trình hình thành đất. 
• Liên quan giữa các yếu tố tác 
động và đặc điểm phẩu diện 
đất.
• ĐẤT KHÁC NHAU TỪ NƠI NÀY ĐẾN 
NƠI KHÁC DO CƯỜNG ĐỘ TÁC ĐỘNG 
CỦA CÁC YẾU TỐ KHÁC NHAU TRÊN 
NHỮNG ĐỊA ĐIỂM KHÁC NHAU
1. 5 YẾU TỐ HÌNH THÀNH ĐẤT
• Khí hậu (Climate)
• Sinh vật (Organisms)
• Địa hình (Topography/relief)
• Mẫu chất(Parent Material)
• Thời gian (Time)
ĐẤT = f(cl,o,r,p,t)
Yếu tố thụ 
động
Yếu tố chủ động
2. Sự hình thành đất=phong hoá= 
quá trình biến đổi đá thành đất
• Đất bắt đầu hình thành sau khi mẫu chất 
được tích tụ hay phơi bày ra bên ngoài. 
• Các tính chất của mẫu chất ảnh hưởng đến 
tính của đất được hình thành.
Mẫu chất(PM) điểm bắt đầu của quá trình hình 
thành đất. 
2.1. mẫu chất
1. Đá có sa cấu mịn sẽ hình thành mẫu 
chất/đất có sa cấu mịn
2. Khoáng có màu sậm phong hoá nhanh, & 
hình thành đất có độ phì nhiêu cao.
Vật liệu ban đầu hình thành đất
a. Các loại đá
• magma
• Trầm tích
• Biến tính
(vd., granite (hoa cương), 
basalt)
(vd., đá vôi, đá phiến sét)
(vd đá hoa, phiến 
thạch)
Nguồn gốc và tính chất
Loại đá Nguồn gốc Ví dụ Tính chất
Magma Magma nguội Granite (hoa
cương)
Basalt
Màu sáng, sa cấu thô.
Màu sậm, sa cấu mịn.
Trầm tích Tích tụ và bị nén
chặt
Phiến sét,
Sa thạch, 
Đá vôi
Nhiều màu, mịn.
Nhiều màu, thô .
Màu sáng, nhiều vỏ sò
hay CaCO3
Biến tính magma &trầm
tích bị biến đổi
Đá phiến
Đá hoa (marble)
Nhiều màu, phiến, cứng.
Nhiều màu, biến đổi từ
đá vôi.
Nghèo dinh dưỡng Fe và Mg cao
Ph
on
g 
ho
ùa
ch
aä
m
Ph
on
g 
ho
ùa
nh
an
h
Đá magma
N
gu
oä
i n
ha
nh
ng
uo
äi 
ch
aä
m
Sa cấu
thoâ
Trung bình
mòn
Thạch anh Khoáng màu sáng
Màu sậm
b. Phân loại mẫu chất
1. Hình thành từ đá tại chỗ 
2. “vận chuyển”
3. Hữu cơ (xác bã thực vật)
– gioù
(residuum)
– troïng löïc (söôøn tích)
– nöôùc
– baêng haø
Các loại mẫu chất
Loại mẫu chất Kiểu vận chuyển Mực độ sắp xếp
hạt
Băng hà
Bồi tích
Sườn tích
Cồn cát
Trầm tích ao hồ
Tại chỗ
Baêng haø thaáp
Soâng/suoái cao (haït to laéng tröôùc)
Troïng löïc thaáp
gioù cao
Nöôùc (hoà) cao
khoâng khoâng
MẪU CHẤT TẠI CHỖ
• Granite
• basalt
MẪU CHẤT TẠI CHỖ
• Sa thạch
• Đá vôi
Mẫu chất vận chuyển
• Sườn tích/
trọng lực
• Phù sa/nước 
Mẫu chất vận chuyển
• Hòang thổ (hạt mịn-
thịt)-vận chuyển do 
băng hà
Mẫu chất vận chuyển do gió
• Cồn cát (hạt cát)
1m
1.5m
c. ảnh hưởng của kiểu mẫu chất vận chuyển đến 
hình thái phẩu diện đất
40cm
Coàn caùt
A
C
Phuø sa 
môùi
A
C
Bw
phuø sa coã
A
AB
C
Bt1
Bt2
(giaûi thích caùc phaåu dieän ñaát)
Granite
40cm
A
Bw
C
ñaù 
phieán seùt
1.5m
A
AB
C
Bt1
Bt2
Mòn, 
saäm
Thoâ, 
saùng
d. ảnh hưởng của loại đá đến đất
(giaûi thích phaåu dieän ñaát)
Nước-đất
ñaù voâi, khí 
haäu khoâ haïn
40cm
A
R
Ñaù voâi, khí 
haäu aåm öôùt
60cm
A
Bw
Cr
(ghi theâm chi tieát treân caùc phaåu dieän)
1. 5 YẾU TỐ HÌNH THÀNH ĐẤT
• Khí hậu (Climate)
• Sinh vật (Organisms)
• Địa hình (Topography/relief)
• Mẫu chất(Parent Material)
• Thời gian (Time)
ĐẤT = f(cl,o,r,p,t)
Yếu tố thụ 
động
Yếu tố chủ động
2. ảnh hưởng của khí hậu đến 
sự hình thành đất
2. Möa (giaùng thuûy) höõu hieäu
* löôïng nöôùc ngaám vaøo ñeán maãu chaát
* phuï thuoäc vaøo:
–
–
–
–
1. Nhieät ñoä
Phaân boá theo muøa
Nhieät ñoä (boác hôi & toác ñoä hình thaønh ñaát)
Ñòa hình
Khaû naêng thaám cuûa maãu chaát
 Nhiệt độ - ấm, nóng = phong hóa nhanh 
-thấp, lạnh = chậm 
 Hình thành, phát triển đất 
 Giáng thủy – mưa nhiều = rửa trôi mạnh
 Mức độ rửa trôi – xác định= CaCO3 tích 
lũy trên phẩu diện
a. Aûnh höôûng cuûa khí haäu ñeán caùc tính chaát cuûa 
ñaát: pH ñaát
Taïi sao?
1. cation base hoaø tan, röûa troâi
2. nöôùc nhieàu = sinh khoái cao (acids)
b. Khí hậu-tích luỹ chất hữu cơ
laïnh = sinh khoái thaáp
noùng= phaân giaûi 
nhanh
Ch
aá
t h
öõ
u 
cô
thaáp
Nhieät ñoä
cao
c. Khí hậu-tốc độ hình thành khoáng sét
To
ác
 ñ
oä
 h
ìn
h 
th
aø
nh
 k
ho
aù
ng
 se
ùt
nhanh
chaäm
thaáp
Vuõ löôïng
cao
Vuõ löôïng 
thaáp
10cm
Vuõ löôïng 
cao
80cm
d.Khí hậu-độ sâu tích luỹ 
carbonate
A
Bk
Ck
A
Bt
Ck
(giaûi thích phaåu dieän ñaát)
Độ sâu tích lũy muối CaCO3
Nhieät ñôùi, 
aåm
Oân ñôùi, aåmKhoâ haïn, 
baùn khoâ 
haïn
Sa maïc, 
vuøng cöïc
10cm 1m >1m 15m
e. Khí hậu-hình thái phẩu diện đất
A
C
Bo
A
C
R
Bt
A
C
R
Bk
A
C
R
(giaûi thích phaåu dieän ñaát)
Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
• Khí haäu
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát
• Thôøi gian
Caùc yeáu toá chuû ñoäng
Caùc yeáu toá thuï 
ñoäng
Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
3. ảnh hưởng của sinh vật đến sự hình 
thành đất
• Thöïc vaät
• Vi sinh vaät
• Ñoäng vaät ñaát (giun ñaát, kieán, moái)
• Con nguôøi
Loaïi reã, tính chaát hoùa hoïc cuûa laù, chaát höõu cô
Động vật
• – đào bới, xáo trộn đất~ giun đất, . ~ làm thay 
đổi tầng phát sinh. 
Thực vật
• – bổ sung chất hữu cơ (OM).
• Đồng cỏ-lượng chất hữu cơ cao-hệ thống rễ.
Đất rừng
• ~ lớp hữu cơ mỏng do lá rụng hàng năm.
b. ảnh hưởng của sinh vật đến 
sự hình thành đất
• Thöïc vaät:
• Vi sinh vaät
–
• Ñoäng vaät
–
• Con nguôøi
–
Heä thoáng reã, tính chaát hoùa hoïc laù, chaát höõu cô
Taùc nhaân phaân giaûi chaát höõu cô, 
Hình thaønh ñöôøng di chuyeån cuûa nöôùc, chaát höõu cô
Caøy xôùi, neùn chaët ñaát, boùn phaân hoùa hoïc, thay 
ñoåi loaïi hình söû duïng ñaát, thuûy lôïi
c. ảnh hưởng của thực vật
Ñaát ñoàng 
coû/noâng 
nghieäp
Röøng thay laù Röøng laù kim
Haøm löôïng dinh 
döôõng trong dö 
thöøa thöïc vaät
Söï phaân giaûi 
chaát höõu cô
Hieän dieän trong 
taàng O
cao cao thaáp
nhanh nhanh chaäm
khoâng Theo muøa coù
Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
• Khí haäu
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát
• Thôøi gian
Caùc yeáu toá chuû ñoäng
Caùc yeáu toá thuï 
ñoäng
Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
•Luaân 
chuyeån 
Ca, Mg, K 
thaáp
•Hoùa tính 
ñaát: raát 
chua
•Phaân 
giaûi 
chaäm
•Hình 
thaønh 
taàng O 
daøy
•Haáp thu 
nhieàu 
cation kim 
loaïi
•Hoùa tính 
ñaát: kieàm
•Chaát 
höõu cô 
phaân giaûi 
nhanh
•Hình 
thaønh 
taàng O 
moûng 
Caây laù kim 
(thoâng)
Thöïc vaät thay laù
(soài)
Thöïc vaät ñoàng coû Thöïc vaät
röøng
Tích luõy chaát 
höõu cô
Taàng röûa troâi 
maïnh
Hình thaønh caáu truùc 
daïng khoái
Tích tuï seùt, 
muoái oxide
Hình thaønh caáu truùc
daïng laêng truï
Maãu chaát
Tích luõy CaCO3, 
CaSO4
Maãu chaát baét ñaàu
phong hoùa
ảnh hưởng của thực vật= chất 
hữu cơ
Ñaát ñoàng coû
% muøn
Ñaát röøng
% muøn
Khoâng bao goàm 
taàng O
Ñ
oä
 s
aâ
u 
(c
m
)
f. Mẫu chất & sinh vật
Maãu chaát Ñaïm trong ñaát röøng 
(ppm)
Ñaïm trong ñaát 
ñoàng coû (ppm)
Basalt
Rhyolite
354 584
324241
Thaáp nhaát
Cao nhaát
h. sinh vaät ñaát
Vi khuaån
Tuyeán truøng
Protozoa
moái
Ñoäng vaät khoâng xöông soáng khaùc
giun
Chuoät!
~20 cm
-
-
1.4 meters
Cross-sectional 
view of plaster-
filled vole tunnel
Tunnel void
Region of 
high 
hydraulic 
conductivity
Ñaøo bôùi sinh hoïc
Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
• Khí haäu
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát
• Thôøi gian
Caùc yeáu toá chuû ñoäng
Caùc yeáu toá thuï 
ñoäng
Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
4. ảnh nhưởng của địa hình đến sự hình thành đất
• Ñoä doác
• Höôùng doác
• Cao ñoä
(doác –baèng phaúng)
(maët höôùng doác: ñoâng, taây, nam, baéc)
(lieân quan ñeán khí haäu, 
sinh vaät)
a. Vị trí cảnh quang
ñænh
Ñaù neàn
soâng
Phuø sa
Ñoàng baèng
Chaân doác
Söôøn doác
Trieàn/vai doác
Ví trí trên chuổi địa hình-đất
ñænh
Söôøn doác
Chaân doác
Ñaù neàn
Đỉnh-đất
• Đỉnh (bình nguyên) ít xói 
mòn, số tầng phát sinh 
nhiều 
Sườn dốc- đất
 xói mòn mạnh, 
nước thấm vào đất 
ít nhất, do chảy 
tràn- đất phát triển 
rất chậm. 
Chân dốc- đất
• -tích tụ vật liệu do xói 
mòn từ trên-mực nước 
ngầm nông-rửa trôi 
mạnh
Ap
A1
A2
A3
AB
Btg
Nước
Hướng dốc
• -quan trọng khi độ 
dốc>10%.
Hướng dốc-đất
A
Bw
C
A
Bt
C
E
b. ảnh hưởng của địa hình đến đất
Vò trí ñænh trieàn söôøn Chaân doác Ñoàng baèng
% chaát höõu 
cô trong taàng 
A
Ñoä daøy 
taàng A
(cm)
Sa caáu cuûa 
taàng A
thòt
4.0
1.5Thaáp 
nhaát 3.0 4.5
5.5
Cao nhaát
15
6 thaáp 
nhaát 10 18
25
Cao nhaát
thòt l thòt
Seùt pha 
thòt
seùt
Seùt pha 
thòt
seùt
pH 7.0 7.2
địa hình-mực nước ngầm.
 Tiêu nước
• Tốt – đốm màu > 1,2m.
• Trung bình - đốm màu > 1-
1,2m
• Kém- đốm màu > 0,6m
• Rất kém – tầng mặt sậm 
- tầng sâu có màu sáng 
(đốm màu đỏ)
• Tiêu nước-màu sắc
• Tốt trung bình kém rất kém
Ñòa hình & söï hình 
thaønh ñaát
• ñoä doác
• höôùng doác
• cao ñoä
Söï ña daïng 
cuûa maãu chaát/
sự đa dạng 
của đất
Ñaây laø loaïi maãu 
chaát gì?
Naêm (5) yeáu toá hình thaønh ñaát
• Khí haäu
• Sinh vaät
• Ñòa hình
• Maãu chaát
• Thôøi gian
Caùc yeáu toá chuû ñoäng
Caùc yeáu toá thuï 
ñoäng
Ñaát = f(cl,o,r,p,t)
Thời gian
• Sinh vật và khí hậu tác động lên mẫu chất 
và địa hình theo thời gian.
• Tuổi của đất được xác định bởi sự phát triển 
của đất, chứ không phải là số năm đất phát 
triển.
• Mức độ già cổi của đất phụ thuộc vào 
cường độ tác động của các yếu tố hình 
thành đất (4 yếu tố).
Đất phát triển liên tục theo thời 
gian
• Già cổi/phát triển mạnh
• Trẻ/kém phát 
triển
A
C
A
Bw
C
A
E
Bt
C
A
E
Bt1
Bt2
A
E
Btqm
Bqm
5. Đất phát triển liên tục theo thời gian
Raát thuaàn 
thuïc (giaø 
coåi)
Thuaàn 
thuïc
treû
Maãu chaát
1m
>1m
15m
C
C
A
C
A
Bw
C
A
E
Bt
Ñoàng baèng 
phuø sa môùi
Ñoàng baèng phuø sa coå
10cm
80cm
a. Thôøi gian: tính lieân tuïc
A
C
A
Bt1
C
Bt2
Giaû söû: - caû 2 hình thaønh treân maãu chaát phuø sa
- ñòa hình töông töï
b. Aûnh höôûng cuûa thôøi gian ñeán ñaát
Tuoåi ñaát/ söï phaùt
trieån
Chöa thuaàn thuïc 
(treû)
Thuaàn thuïc (giaø 
coåi)
khoaùng
Ñoä phì nhieâu
Haøm löôïng seùt
Nguyeân sinh: 
quartz, feldspar, ...
Thöù sinh: 
smectites, illite, ...
thaáp
thaáp cao
cao
III. Caùc yeáu toá laøm chaäm söï phaùt trieån cuûa ñaát
• Vuõ löôïng vaø aåm ñoä thaáp
• Maãu chaát chöùa nhieàu thaïch anh
• Haøm löôïng seùt quaù cao
• Möïc nöôùc ngaàm cao
• Ñoä doác quaù lôùn
• Nhieät ñoä laïnh
• Hieän dieän caùc ñoäc toá ñoái vôùi thöïc vaät
Caâu hoûi kieåm tra maãu
cho 1 phaåu dieän ñaát nhö sau, cho bieát khí haäu cuûa 
vuøng naøy? pH ñaát khoâng thay ñoåi trong suoát phaåu 
dieän?
Bt1
Bk
Ck
Bt2
A