Bài giảng Hóa đại cương - Chương 4: Động hóa học - Nguyễn Kiên

Hóa đại cương 
1 
CHƢƠNG 4: ĐỘNG HÓA HỌC 
- Tốc độ phản ứng 
 + Khái niệm 
 + Các yếu tố ảnh hưởng tới tốc độ phản ứng 
- Cân bằng hóa học 
 + Khái niệm 
 + Hằng số cân bằng hóa học 
 + Sự chuyển dịch cân bằng 
- Phản ứng quang hóa 
- Bài tập 
CHƢƠNG 4: ĐỘNG HÓA HỌC 
- Tốc độ phản ứng 
 + Khái niệm 
 + Các yếu tố ảnh hưởng tới tốc độ phản ứng 
- Cân bằng hóa học 
 + Khái niệm 
 + Hằng số cân bằng 
 + Sự chuyển dịch cân bằng 
- Bài tập 
 https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/
 Lớp học phần VNUA-Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
Hóa đại cương 
2 
I – TỐC ĐỘ PHẢN ỨNG 
1.1.- KHÁI NIỆM TỐC ĐỘ PƢ 
Tốc độ phản ứng được biểu diễn bằng biến thiên nồng độ của 1 trong 
các chất tham gia phản ứng hoặc chất taọ thành sau phản ứng trong 1 
đơn vị thời gian ở điều kiện xác định. 
Ở thời điểm t1, nồng độ chất phản ứng A là C1 
Ở thời điểm t2, nồng độ chất phản ứng A là C2 
Giả sử ta có phản ứng: A + B C + D 
Δt
ΔC
tt
CC
tt
CC
V
12
12
12
21 
Nếu khảo sát biến thiên nồng độ theo chất sản phẩm phản ứng thì: 
Δt
ΔC
tt
CC
V
12
12 
Biểu thức tổng quát về tốc độ trung bình của phản ứng: 
Δt
ΔC
V (4.1) 
dt
dC
Δt
ΔC
limv
0Δt
Nếu xét trong khoảng thời gian vô cùng nhỏ thì vận tốc tức thời của 
phản ứng là: 
(4.2) 
1.2.- PHẢN ỨNG ĐƠN GIẢN VÀ PHẢN ỨNG PHỨC TẠP 
Phản ứng đơn giản: 
CH3 – N = N – CH3 CH3 – CH3 + N2. 
H2 + I2 2HI 
2NO + O2 2NO2 
Là phản ứng chỉ diễn ra qua một giai đoạn 
Phản ứng phức tạp: Là phản ứng diễn ra qua một số giai đoạn 
2NO + 2H2 N2 + 2H2O 
Các giai đoạn phản ứng: 
 NO + H2 NOH2. 
 NOH2 + NO N2 + H2O2. 
 H2O2 + H2 2H2O 
Hóa đại cương 
3 
1.3 – CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG TỚI TỐC ĐỘ PƢ 
1.3.1. Ảnh hƣởng của nồng độ chất tham gia phản ứng 
a .Định luật tác dụng khối lượng 
- Phản ứng đồng thể. 
Định luật tác dụng khối lượng: (nhà bác học Na-uy C. Guldbert và P.Waage đưa 
ra năm 1864), được phát biểu như sau: 
“ở một nhiệt độ xác định, tốc độ của phản ứng hoá học tỷ lệ thuận với 
tích nồng độ của các chất tham gia phản ứng với luỹ thừa thích hợp”. 
Giả sử có phản ứng: mA + nB = pC + qD. 
v = k.CA
x.CB
y 
 - CA,CB: là nồng độ chất A và chất B. 
 - x, y: là những số, nói chung x≠ m, y ≠ n . Trong một số trường hợp chỉ số này 
trùng với hệ số tỉ lượng m, n trong phương trình phản ứng. Do vậy, để dễ hiểu ta 
có thể biểu diễn: 
 - k: là hằng số tốc độ phản ứng có giá trị phụ thuộc vào bản chất của chất 
phản ứng và nhiệt độ phản ứng (không phụ thuộc vào nồng độ C). k được xác 
định bằng thực nghiệm. 
v = k.CA
m.CB
n 
Thí dụ: Có phản ứng 2SO2 + O2 2SO3 
 tốc độ phản ứng thay đổi như thế nào khi giảm thể tích của hệ 
 xuống 3 lần ở nhiệt độ không đổi 
22 O
2
SO0 CkCv 
k.v 2SO ][3C 2
Thể tích giảm 3 lần 
].[3C
2O 0
v27 
Hóa đại cương 
4 
Nếu phản ứng xảy ra giữa các chất khí. Theo phương trình trạng thái 
khí lí tưởng: nồng độ của chất khí tỉ lệ với áp suất riêng phần của khí đó 
trong hỗn hợp. 
Áp suất riêng phần của một khí là áp suất gây ra do chính khí đó trong 
hỗn hợp. Áp suất riêng phần của khí i được tính theo công thức: 
P
n
n
P
i
i
i

 (4.4) 
 p - áp suất chung của hệ. 
ni -số mol của khí i. 
 in là tổng số khí có trong hệ. 
Lúc đó phương trình động học của phản ứng có thể viết: 
n
B
m
A .PkPv (4.5) 
Thí dụ: trong phản ứng: 2SO2 + O2
   52
OV
2SO3
. 
22 O
2
SOcc .C.Ckv 
Nếu tính theo áp suất: 
22 O
2
SOpp .P.Pkv 
- Phản ứng dị thể. 
Trong trường hợp này phản ứng chỉ xảy ra trên bề mặt chất rắn nên 
ngoài sự phụ thuộc vào nồng độ khí hoặc chất hoà tan ra, vận tốc của 
phản ứng còn phụ thuộc vào diện tích bề mặt tiếp xúc giữa 2 pha. 
Thí dụ 1: đối với phản ứng: 
 Cgr + O2 (k) CO2 (k) 
Vận tốc phản ứng sẽ tỷ lệ với nồng độ của O2 và diện tích tiếp 
xúc (S) giữa Cgr và O2. Ở thời điểm khảo sát diện tích tiếp xúc 
(S) coi như không đổi, do đó vận tốc của phản ứng trên tỉ lệ với 
nồng độ (áp suất) của O2:
2Oc
.Ckv 
2Op
.Pkv Hoặc 
Vậy: Trong trường hợp có chất rắn tham gia phản ứng thì “nồng độ” của nó 
không có mặt trong biểu thưc toán học của định luật tác dụng khối lượng. 
Hóa đại cương 
5 
Bậc phản ứng là tổng các số mũ của các thừa số nồng độ trong phương trình 
tốc độ phản ứng. 
Đối với phản ứng đơn giản (phản ứng xảy ra một giai đoạn) thì x+y = m+n. 
b .Bậc phản ứng 
Trong phương trình động học, x+y được gọi là bậc phản ứng 
CH3 – N = N – CH3 CH3 – CH3 + N2. Phản ứng bậc 1 
H2 + I2 2HI Phản ứng bậc 2 
2NO + O2 2NO2 Phản ứng bậc 3 
Còn trong phản ứng phức tạp thì bậc phản ứng x+ y ≠ m +n. 
Thí dụ: có phản ứng H2O2 + 2HI 2H2O + I2 
Phản ứng trên xảy ra 2 giai đoạn: 
H2O2 + HI HIO + H2O xảy ra chậm 
HIO + HI I2 + H2O xảy ra nhanh 
Khi đó, tốc độ của phản ứng trên là v=k[H2O2].[HI] Phản ứng bậc 2 
Giai đoạn chậm nhất quyết định đến tốc độ phản ứng 
Thí dụ: 
Bậc phản ứng được xác định bằng thực nghiệm dựa vào phương 
trình động học của các phản ứng có thể xác định một số thông số, 
trong đó có bậc phản ứng (xem trang 75) 
Phản ứng bậc 3 2NO + 2H2 N2 + 2H2O 
Các giai đoạn phản ứng: 
 NO + H2 NOH2. 
 NOH2 + NO N2 + H2O2. 
 H2O2 + H2 2H2O 
CO + Cl2 COCl2 Phản ứng bậc 5/2 
Thí dụ một số phản ứng khác 
Hóa đại cương 
6 
c .Phương trình động học của phản ứng (trang71) 
1.3.2- Ảnh hƣởng của nhiệt độ đến tốc độ phản ứng 
c T T 
v v 
T 
v 
T 
v 
a b d 
a - phổ biến đối với phản ứng hóa học 
b – thường gặp ở những pư có liên quan đến các hợp chất sinh học như các protein 
 enzym. 
Với các protein ở trạng thái tự nhiên tốc độ tăng theo nhiệt độ. Khi nhiệt độ 
đạt đến nhiệt độ nào đó chúng bị biến tính, mất hiệu quả xúc tác do đó tốc 
độ pư giảm 
c – Ít gặp. Nó xảy ra trong pư thuận nghịch mà tốc độ pư nghich phụ thuộc mạnh 
vào nhiệt độ. 
d – đặc trưng cho pư dây truyền. Tại một nhiệt độ nhất định tốc độ tăng mạnh và 
gây ra sự nổ. 
a. Quy tắc Van’t Hoff. 
Thực nghiệm cho thấy khi nhiệt độ tăng lên thì vận tốc của 
phản ứng tăng rất nhanh và cứ tăng lên 100C thì vận tốc của 
phản ứng tăng lên 2 đến 4 lần. 
Số chỉ vận tốc của phản ứng tăng lên bao nhiêu lần khi nhiệt 
độ tăng lên 100 gọi là hệ số nhiệt độ và kí hiệu . 
Ta có: γ
T
10T
V
V
1
10
TT
2 .VγV
12 
Nếu ở nhiệt độ T1 vận tốc của phản ứng là V1 thì ở nhiệt 
độ T2 vận tốc của phản ứng sẽ là: 
(4.6) 
(4.6) là biểu thức toán học của quy tắc kinh nghiệm của Van’t 
Hoff. Nó chỉ là gần đúng trong khoảng nhiệt độ không cao. 
Hóa đại cương 
7 
Thí dụ: 
a)Tính xem vận tốc của phản ứng tăng lên bao nhiêu lần khi tăng nhiệt độ từ 
00C đến 3000C? Cho hệ số nhiệt độ bằng 2. 
b)Nếu ở 00C phản ứng sẽ kết thúc trong 1024 ngày thì ở 3000C phản ứng kết 
thúc trong bao nhiêu lâu? 
3010
0300
0
300 22
V
V
a- 
Vậy khi nhiệt độ tăng từ 00C 
đến 3000C vận tốc phản ứng 
tăng 230 lần 
b) Vì vận tốc phản ứng tỉ lệ nghịch với thời gian nên ở 3000C phản ứng sẽ 
 kết thúc trong: 
302
1024
ngày 
10
1
606024
2
1024
30
 xxx, hay S 
Giải 
b. Năng lượng hoạt động hoá – Phương trình Arrhenius 
Tiến trìnhphản ứng 
EM
 M 
Eh E
h
’ 
E 
0 
 đầu 
Chất cuối 
Ec 
E
đ 
 H 
(P/ ứng toả nhiệt theo chiều thuận: H<0) 
(p/ứ thuận dễ xảy ra hơn vì Eh < E’h) 
Khái niệm về năng lượng hoạt động hoá 
được mô tả ở hình vẽ bên. 
Các chất tham gia phản ứng có mức 
năng lượng trung bình Eđ. Các phân tử có 
mức năng lượng bằng hoặc lớn hơn mức EM 
sẽ tương tác hoá học với nhau để tạo ra chất 
sản phẩm có mức năng lượng trung bình Ec. 
Hiệu số Eđ - Ec = H là hiệu ứng nhiệt của 
phản ứng. 
Hiệu số EM – Eđ = Eh là năng lượng hoạt 
động hoá của phản ứng thuận. 
Hiệu số EM – Ec = Eh’ là năng lượng hoạt 
động hoá của phản ứng nghịch. 
Mức năng lượng EM được gọi là hàng 
rào năng lượng của phản ứng. 
Năng lượng Eh chính là mức năng lượng cần thiết cung cấp để cho tất cả 
các phần tử tronh hệ trở nên hoạt động. 
Năng lượng hoạt động hoá 
Hóa đại cương 
8 
 Phương trình Arrhenius. 
Năm 1889 Arrhenius đã đưa ra thuyết va chạm hoạt động trên, đồng thời dẫn ra 
một phương trình thực nghiệm về sự phụ thuộc của hằng số tốc độ phản ứng vào 
nhiệt độ có dạng sau: 
RT
E
0
h
.ekk
(4.7) 
trong đó : k là hằng số tốc độ phản ứng, k0 là 
hằng số đặc trưng cho mỗi phản ứng (hầu như 
không phụ thuộc vào nhiệt độ), R là hằng số 
khí lí tưởng, T là nhiệt độ (K), Eh là năng lượng 
hoạt động hoá. 
Từ phương trình Arrhenius (4.7) ta thấy: khi nhiệt độ tăng thì hằng số tốc độ phản 
ứng tăng dẫn đến tốc độ phản ứng tăng lên. 
Ở 2 nhiệt độ T1 và T2 , hằng số tốc độ k1 và k2 có mối liên hệ qua biểu thức: 
)
T
1
T
1
(
R
E
k
k
ln
12
h
1
2 (R=8,314J hoăcR=1,987cal) (4.8) 
Thí dụ: trang 79 
Dựa vào biểu thức (4.8) ta có thể xác định Eh ( các hằng số tốc độ phản ứng 
thường xác định được bằng thực nghiệm) 
1.3.3. Ảnh hƣởng của chất xúc tác 
a- Khái niệm - phân loại xúc tác. 
 Khái niệm 
“Chất xúc tác là những chất có khả năng làm thay đổi tốc độ phản ứng hoá 
học và sau khi phản ứng kết thúc, nó vẫn giữ nguyên về khối lượng cũng 
như về bản chất hoá học”. 
 Phân loại xúc tác. 
- Căn cứ vào tốc độ phản ứng, người ta phân chất xúc tác thành 2 loại 
Chất xúc tác dương: là chất xúc tác làm tăng tốc độ phản ứng. 
 Thí dụ: KClO3 bị phân huỷ chậm khi đun nóng chảy: 
 2KClO3 = 2KCl + 3O2 
 nếu cho thêm bột MnO2(xúc tác) vào thì phản ứng xảy ra rất nhanh. 
Chất xúc tác âm: là chất xúc tác làm giảm tốc độ phản ứng (Hay còn gọi là 
chất ức chế hoặc chất kìm hãm phản ứng). 
 Thí dụ: đường và rượu là những chất xúc tác âm của phản ứng: 
 2Na2SO3 + O2 = 2Na2SO4 
Hóa đại cương 
9 
- Căn cứ vào trạng thái tập hợp giữa chất xúc tác và chất phản ứng, người ta 
chia thành các loại 
Chất xúc tác đồng thể : là chất xúc tác ở cùng 1 thể với chất phản ứng. 
Thí dụ phản ứng giữa SO2 và O2, chất xúc tác là khí NO. 
Chất xúc tác dị thể: là chất xúc tác và các chất tham gia phản ứng ở các pha 
 khác nhau. 
Thí dụ phản ứng tổng hợp NH3 từ N2 và H2 dùng bột sắt làm xúc tác. 
 (Các chất xúc tác dị thể thường là các ôxýt kim loại chuyển tiếp (hoặc các ôxýt kim loại thuộc phân 
nhóm phụ họ d). Chúng giữ vai trò vận chuyển điện tử khi làm xúc tác – còn gọi là xúc tác ôxy hoá khử). 
Xúc tác enzym ( xúc tác men): 
Thí dụ: C6H12O6 2C2H5OH + 2CO2. 
Enzym là chất xúc tác sinh học, có bản chất protein 
 zymase
Phản ứng tự xúc tác: là những phản ứng mà chất xúc tác được tạo ra ngay trong 
quá trình phản ứng . 
Thí dụ: 2KMn04 + 5 H2C204 + 3 H2S04 = 2MnS04 + K2S04 +10C02+8H20 (1) 
 (Tím) (Không màu) 
Lúc đầu: Phản ứng xảy ra chậm ( Thuốc tím mất mầu chậm). Sau đó phản ứng 
xảy ra rất nhanh ( Tốc độ mất màu tím diễn ra nhanh, qua giai đoạn tạo Mn02 có 
màu hạt dẻ). 
 Sở dĩ như vậy là do: Lúc đầu trong hệ phản ứng chưa có MnS04. Sau khi 
phản ứng diễn ra, tạo MnS04 và chính MnS04 đã quay lại làm xúc tác cho phản 
ứng. Có thể diễn giải bằng phương trình sau: 
 2KMn04+ 3MnS04 + 2H20 = 5Mn02 + K2S04 + 2H2S04 (2) 
 (Tím) (Màu hạt dẻ) 
Sau đó: Mn02+ H2C204 + H2S04 = MnS04 + 2C02+ 2H20 (3) 
 (màu vàng,hạt dẻ) ( không màu) 
Hóa đại cương 
10 
b- Cơ chế của xúc tác Năng lượng 
Tiến trình phản ứng 
Hình vẽ: Sơ đồ tiến trình của phản ứng đồng 
thể khi không có mặt (đường liền) và có mặt 
chất xúc tác (đường đứt nét). 
Ngày nay có nhiều thuyết về cơ chế 
tác dụng của xúc tác. Các thuyết này 
tuy khác nhau nhưng đều thống nhất ở 
một điểm là: trong quá trình phản 
ứng, các chất tham gia tương tác 
với chất xúc tác để chuyển thành 
trạng thái trung gian không bền 
 Hình vẽ cho thấy sơ đồ tiến trình của 
phản ứng khi không có mặt, có mặt 
chất xúc tác. 
Khi có mặt chất xúc tác làm cho phản ứng diễn ra qua một số phản ứng 
trung gian có năng lượng hóa thấp hơn so với phản ứng không có xúc tác 
và do đó làm tăng tốc độ phản ứng. 
Thí dụ: phản ứng phân hủy H2O2. 
Nếu có xúc tác Pt thì E’h= 24,02Kcal/mol 
Nếu không có xúc tác thì Eh = 35,96Kcal/mol 
- Cơ chế của phản ứng có chất xúc tác đồng thể : 
Thường được giải thích bằng thuyết hợp chất trung gian. Theo thuyết này, 
nếu phản ứng giữa chất A và B xảy ra rất chậm nhưng khi có mặt chất xúc 
tác X phản ứng xảy ra rất nhanh thì cơ chế của xúc tác như sau: 
A + B  X AB 
Lúc đầu: A + X AX 
 Sau đó: 
Phản ứng tổng quát: 
AX + B (AXB)* AB +X 
Thí dụ: 2S02(K) +02(K)  
(K)NO
 2S03 (K) 
Ta có thể viết cơ chế 
02(K) + 2N0(K) 2N02 Lúc đầu: 
N02+ S02 = S03 + N0 Sau đó: 
Vì tạo thành các hợp chất trung gian hoặc phức chất trung gian nên phản 
ứng xảy ra theo các giai đoạn có Eh nhỏ hơn Eh trong trường hợp không có 
chất xúc tác nên vận tốc phản ứng khi có chất xúc tác luôn luôn lớn hơn 
vận tốc phản ứng khi không có chất xúc tác. 
 Lớp học phần VNUA-Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
 https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/
Hóa đại cương 
11 
- Cơ chế của phản ứng có chất xúc tác dị thể : 
Sau đó hợp chất trung gian bị phân huỷ tạo ra sản phẩm phản ứng và hoàn 
lại chất xúc tác. 
Cơ chế của phản ứng có chất xúc tác dị thể là cơ chế hấp phụ các chất 
phản ứng lên trên bề mặt của chất xúc tác nhằm mục đích: 
Thí dụ: Phản ứng tổng hợp NH3 từ N2 và H2, với xúc tác là bột 
sắt. 
N2 + 3H2  
Fe
 2NH3 
Khi có bột sắt, các phân tử N2 và H2 khuếch tán đến bề mặt của sắt, tạo 
thành các phản ứng trung gian như sau: 
N N 
Fe   2H
N N 
Fe   2H Fe 
2HN - NH2 
  2H Fe 
2NH3 
Fe 2NH3 + 
-Tăng nồng độ các chất tham gia trên bề mặt chất xúc tác 
- Giảm năng lượng liên kết giữa các ngtử trong phân tử chất tham gia 
- Tạo hợp chất trung gian kém bền ngay trên bề mặt chất xúc tác 
II – CÂN BẰNG HÓA HỌC 
Ở chương trước, từ nguyên lí II NĐH đã tìm được tiêu chuẩn để xét 
sự diễn biến và giới hạn của các quá trình ( S đối với hệ cô lập; G 
đối với hệ kín trong điều kiện đẳng áp) 
Trong chương này ta sẽ áp dụng các tiêu chuẩn trên để tìm giới hạn 
tự diễn biến của các phản ứng hóa học, từ đó tính được nồng độ của 
các chất ở lúc cân bằng, tìm ra các định luật về ảnh hưởng của các 
yếu tố lên sự dịch chuyển cân bằng 
Khi nắm được những quy luật, ta có thể tìm được những điều kiện để 
điều khiển các phản ứng hóa học sao cho đạt được hiệu quả cao nhất. 
Hóa đại cương 
12 
1- KHÁI NIỆM VỀ CÂN BẰNG HÓA HỌC 
1.1- KHÁI NIỆM 
Theo động học thì hầu hết các phản ứng hoá học đều là phản ứng thuận 
nghịch. (Trong thực tế ta coi phản ứng này hoặc phản ứng kia là hoàn 
toàn vì lúc đó tốc độ phản ứng thuận chiếm ưu thế, tốc độ phản ứng 
nghịch là rất bé so với phản ứng thuận). 
“Trạng thái của một phản ứng hoá học thuận nghịch mà tại đó tốc độ phản 
ứng thuận bằng tốc độ phản ứng nghịch gọi là trạng thái cân bằng hoá 
học”. 
1.2- HẰNG SỐ CÂN BẰNG 
Cho một phản ứng thuận nghịch tổng quát: 
 kt 
 mA + nB pC + qD 
 kn 
 Theo định luật tác dụng khối lượng có: 
n
B
m
Att CCkv 
q
D
p
Cnn CCkv 
Trong đó: 
 vt, vn Tốc độ phản ứng theo chiều thuận và chiều nghịch 
 CA,CB, CC, CD là nồng độ của các chất A, B, C, D 
 kt, kn là hằng số tốc độ của phản ứng thuận và phản ứng nghịch. 
Tại trạng thái cân bằng thì vt = vn. Khi đó người ta thay kí hiệu nồng độ CA, 
CB, CC, CD bằng [A] , [B] , [C] , [D]. 
kt . [A]
m. [B]n = kn [C]
p [D]q. Tức là: 
Suy ra 
   
   nm
qp
n
t
BA
DC
k
k
 (4.9) 
Tại 1 nhiệt độ xác định (T = const) thì tỷ số 
C
n
t K
k
k
 (Kc: được gọi là hằng số cân bằng của phản ứng ) 
   
   nm
qp
C
BA
DC
K Khi đó: 
+ Nếu các chất phản ứng là các chất khí thì hằng số cân bằng được tính 
theo áp suất riêng phần của các khí trong hệ: 
n
B
m
A
q
D
p
C
p
PP
PP
K 
Giữa Kc và Kp có mối liên hệ 
Kp = KC (RT)
 n n là biến thiên số mol khí theo phƣơng trình phản ứng 
(4.10) 
(4.11) 
(4.12) 
Hóa đại cương 
13 
 + Nếu phản ứng xảy ra đối với hệ dị thể: rắn – lỏng, rắn – hơi thì nồng độ các 
chất rắn không có mặt trong biểu thức tính hằng số cân bằng KC (hoặc Kp) 
Thí dụ: C02(K) + Ca0 (r) CaC03(r) 
Khi đó: 
 2
C
CO
1
K hay 
2CO
p
p
1
K 
Còn đối với hệ dị thể lỏng – hơi (khí) thì nồng độ các chất lỏng không có mặt 
trong biểu thức tính KC (hay Kp) 
Thí dụ: NH3 (K) + H2O (L) NH4OH (L) 
 3
C
NH
1
K 
3NH
p
p
1
K Khi đó: hay 
1.3- ĐẶC ĐIỂM CỦA TRẠNG THÁI CÂN BẰNG 
+ Cân bằng hoá học là một trạng thái cân bằng động 
 Khi hệ đạt trạng thái cân bằng hoá học, thì nhìn bề ngoài lúc đó tưởng 
chừng mọi phản ứng trong hệ đã ngừng lại ( G=0), nhưng thực tế vẫn luôn 
luôn diễn ra các phản ứng thuận và nghịch với các tốc độ bằng nhau. 
 + Nồng độ của các chất ở trạng thái cân bằng không thay đổi theo thời gian. 
1.4- CÂN BẰNG HÓA HỌC DƢỚI GÓC ĐỘ NHIỆT ĐỘNG HỌC 
Theo nhiệt động học một phản ứng đạt cân bằng khi G = 0. 
Qua nghiên cứu người ta đưa ra biểu thức liên hệ giữa G0 với hằng số 
cân bằng như sau: 
 G0= -RTlnKC hoặc G
0 = -RTlnKp (4.13) 
Hằng số cân bằng K1, K2 ở 2 nhiệt độ T1 và T2 có mối liên hệ qua biểu thức: 
)
T
1
T
1
(
R
ΔH
K
K
ln
121
2 
(4.14) 
Hóa đại cương 
14 
2- SỰ CHUYỂN DỊCH CÂN BẰNG 
Hệ đang ở trạng thái cân bằng (cbI), nếu ta làm thay đổi các yếu tố như 
:nồng độ, nhiệt độ , áp xuất  thì trạng thái cân bằng bị phá vỡ. Đến 1 lúc 
nào đó, hệ lại thiết lập 1 trạng thái cân bằng mới (cbII) 
Việc chuyển hệ từ trạng thái cân bằng (I) đến trạng thái cân bằng (II) gọi là 
sự chuyển dịch cân bằng. 
Sự chuyển dịch đó tuân theo nguyên lý Le Chatelier : 
“Hệ đang ở trạng thái cân bằng, nếu thay đổi 1 trong các yếu tố như nồng 
độ, nhiệt độ , áp suất  thì cân bằng của hệ sẽ chuyển dịch theo chiều 
chống lại tác động đó.” 
Thí dụ 1: có cân bằng N2O4(K) 2NO2(K) , H>0 
 (Không màu) (màu nâu) 
Nếu ta tăng nhiệt độ (đun) cho hệ thì cân bằng sẽ chuyển dịch 
Nếu giảm nhiệt độ (nhúng vào nước lạnh) thì cân bằng sẽ chuyển dịch 
Thí dụ 2: N2(K) + 3H2(K) 2 NH3(K) , H<0 
 Khi tăng áp suất hoặc giảm nhiệt độ (hoặc vừa tăng áp suất vừa giảm 
nhiệt độ) 
Khi giảm áp suất, tăng nhiệt độ (hoặc vừa giảm áp suất vừa tăng nhiệt độ) 
cân bằng sẽ 
Thí dụ 3: FeCl3(l) + 3KCNS(l) Fe(CNS)3(l) + 3 KCl(l) 
dd màu 
vàng 
dd màu 
đỏ máu 
Khi thêm chất phản ứng ( FeCl3 hoặc KCNS) vào hệ thì cân bằng sẽ 
chuyển dịch theo chiều 
Khi thêm KCl vào hệ làm cho cân bằng chuyển dịch theo chiều 
theo chiều thu nhiệt (chiều thuận) làm cho màu nâu tăng lên 
theo chiều toả nhiệt (chiều nghịch) làm cho màu của hệ khí nhạt đi. 
thì cân bằng sẽ chuyển dịch theo chiều thuận 
chuyển dịch theo chiều nghịch 
thuận làm cho màu đỏ máu tăng lên. 
nghịch làm cho màu đỏ của hệ giảm đi. 
Hóa đại cương 
15 
III – KHÁI NIỆM VỀ CÂN BẰNG PHA 
1. MỘT SỐ KHÁI NiỆM 
 là phần đồng thể của hệ có thành phần, tính chất giống nhau ở mọi điểm 
của phần đồng thể đó và có bề mặt phân chia với các phần khác của hệ. 
 là các thành phần tạo thành hệ, có thể được tách ra khỏi hệ và tồn tại được 
ở ngoài hệ. 
Ví dụ: dung dịch KNO3 trong nước gồm 2 cấu tử: KNO3 và nước 
 là số nhỏ nhất các cấu tử đủ để xác định thành phần của tất cả 
các pha trong hệ. 
Pha (): 
Ví dụ: Nước đá, nước lỏng và hơi nước trong hệ gồm 3 pha 
Dung dịch NaCl trong nước và hơi nước trên mặt dung dịch gồm 2 pha (lỏng – hơi). 
Cấu tử: 
Số cấu tử độc lập (K): 
Ví dụ: Một hệ gồm 3 cấu tử nằm cân bằng với nhau: 2HI(k) H2(k) + I2(k) 
 Vì các cấu tử này phản ứng với nhau nên nồng độ của chúng có mối liên hệ 
thông qua hằng số cân bằng: 
 Vì vậy, khi biết được nồng độ của 2 câu tử thì ta có thể sẽ suy ra nồng độ của 
cấu tử thứ ba. 
2
22
C
[HI]
]].[I[H
K 
 Như vậy, hệ này có số cấu tử R = 3. Nhưng số cấu tử độc lập K = 2. Nghĩa là: 
Ví dụ: Một hệ gồm 3 cấu tử nằm cân bằng với nhau: 2HI(k) H2(k) + I2(k) 
 Vì các cấu tử này phản ứng với nhau nên nồng độ của chúng có mối liên hệ 
thông qua hằng số cân bằng: 
 Vì vậy, khi biết được nồng độ của 2 câu tử thì ta có thể sẽ suy ra nồng độ của 
cấu tử thứ ba. 
 K = R – q = 3 -1 =2. trong đó q – số phương trình liên hệ giữa nồng độ các cấu 
 tử trong hệ 
 Nếu hệ cân bằng trên được thiết lập xuất phát từ HI tinh khiết (lúc đầu không có 
H2 và I2) hoặc từ H2 và I2 theo tỷ lệ 1:1 thì số cấu tử độc lập: 
K= 3-2 =1 
 Nếu hệ nào không có phương trình liên hệ nồng độ các cấu tử thì q=0, 
 nghĩa là R = K: 
 Ví dụ: dung dịch KNO3 trong nước có R = K =2 
 là số tối thiểu các tham số cường độ (T, P) xác định trạng thái cân bằng 
của hệ. 
 Ví dụ: cho cân bằng: Nước lỏng Nước hơi 
 có bậc tự do bằng 1. vì ở nhiệt độ xác định thì áp suất hơi nước nằm cân bằng 
với nước lỏng là xác định, nghĩa là chỉ cần biết một trong 2 tham số T, P là xác định 
được trạng thái cân bằng của hệ. 
Bậc tự do (C):
Hóa đại cương 
16 
2. QUY TẮC PHA GIBBS (1878) 
Bậc tự do của một hệ cân bằng dị thể bằng số cấu tử độc lập của hệ trừ đi 
số pha và cộng thêm 2. Nghĩa là: 
C = K +2 -  
Nước lỏng Nước hơi C = 1+2-2 = 1 Nghĩa là: 
Ở trạng thái này, ta chỉ tùy ý thay đổi một trong hai thông số cường độ 
(T, P), thông số còn lại sẽ biến đổi theo. 
Nước chỉ tồn tại một pha duy nhất (lỏng hoặc rắn hoặc khí) 
C = 1+2-1 = 2 Nghĩa là: 
Trong khoảng T, P nhất định ta có thể thay đổi tùy ý T và P mà nước 
vẫn tồn tại một pha duy nhất. 
Nước hơi 
Nước lỏng Nước rắn C = 1+2-3 = 0 Nghĩa là: 
Ở trạng thái điểm ba (3pha) của nước, nhiệt độ cũng như áp suất đều 
hoàn toàn được xác định, nghĩa là không thể thay đổi thông số nào. 
Khi đó: P = 4,6mmHg; T = 0,00990C 
3. CÂN BẰNG PHA TRONG HỆ MỘT CẤU TỬ 
Trong hệ một cấu tử, số pha nhiều nhất bằng 3 
Khi hệ có 2 pha nằm cân bằng với nhau, nghĩa là: 
Lỏng (L) Rắn (R) 
Hơi (H) Lỏng (L) 
Hơi (H) Rắn (R) 
C = 1+2-2 = 1 Theo quy tắc pha Gibbs ta có: 
C = 1, nghĩa là trạng thái cân bằng giữa 2 pha được đặc trưng bởi hoặc 
nhiệt độ hoặc áp suất. Cụ thể: 
- Ở áp suất nhất định, chất nguyên chất nóng chảy, sôi hoặc chuyển dạng 
tinh thể ở một nhiệt độ nhất định, được gọi là nhiệt độ chuyển pha 
Hóa đại cương 
17 
III – PHẢN ỨNG QUANG HÓA 
1- PHẢN ỨNG QUANG HÓA – ĐỊNH LUẬT QUANG HÓA- HIỆU SUẤT LƢỢNG TỬ 
1.1 PHẢN ỨNG QUANG HÓA 
Phản ứng hoá học mà năng lượng cần thiết để gây ra phản ứng phải cung 
cấp dưới dạng bức xạ gọi là phản ứng quang hoá 
 H2(k) + Cl2(k) = 2HCl 
h 
Thí dụ 
1.2 ĐỊNH LUẬT QUANG HÓA 
Khi nghiên cứu phản ứng quang hoá, Einstein (Anhxtanh-1912) đã nêu ra 
định luật đương lượng quang hoá. 
“ Để phản ứng xảy ra thì mỗi một phân tử của các chất tham gia phản ứng 
phải hấp thụ 1 lượng tử bức xạ” 
Năng lượng của 1 lượng tử bức xạ của 1 photon:  = h 
Do vậy, năng lượng hấp thụ bởi 1 mol chất phản ứng bằng: 
E = N.  =N.h (4.15) 
N: là số Avôgađrô (N = 6,02 .1023). 
 h: là hằng số plăng = 6,625.10-34 j.s 
  : là tần số chuyển động của photon. 
Mặt khác: 
λ
C
ν với C = 3.108m/s: Tốc độ ánh sáng 
Thay vào biểu thức (4.15) ta có: 
λ
C
N.hE (4.16) 
Khi thay các giá trị cụ thể vào biểu thức (4.16) rút ra : 
λ
2,859
E (4.17) [cal/mol.cm] (Nếu  tính bằng cm) 
Từ biểu thức (4.17) ta thấy: khi  nhỏ thì E lớn. 
Nghĩa là, năng lượng hấp thụ bởi 1 mol chất phản ứng sẽ lớn nhất với ánh sáng tím, nhỏ nhất với 
ánh sáng đỏ (trong vùng ánh sáng nhìn thấy được). 
1.3 HIỆU SUẤT LƢỢNG TỬ ( ) 
Để kiểm tra định luật đương lượng quang hóa người ta đưa ra khái niệm 
hiệu suất lượng tử ( ) Số phân tử chất phản ứng 
 = 
 Số phôtôn đã bị hấp thụ 
Như vậy có thể nhận các giá trị: >1; = 1 ; <1. 
Với = 1 thực tế thường không xảy ra. 
Đối với phản ứng bức xạ thuận nghịch thì < 1 như phản ứng phân hủy NH3: 
 h 
 2NH3, N2 +3H2 0,15 ( 0,20). 
Đối với những phản ứng có >1 , trường hợp này thường xảy ra phản ứng 
dây truyền. 
(4.18) 
Chẳng hạn phản ứng: 
 h 
 H2 + Cl2 2HCl , có = 10
4 đến 106 
Hóa đại cương 
18 
2- CÁC LOẠI PHẢN ỨNG QUANG HÓA 
2.1 PHẢN ỨNG QUANG HÓA XÚC TÁC 
Đây là loại phản ứng có khả năng tự diễn( G <0). Năng lượng bức xạ mà các chất 
phản ứng hấp thu được chỉ có tác dụng như 1 chất xúc tác, khơi mào cho phản ứng. 
Thí dụ: 
Lúc đầu 
H2 + Cl2 2HCl 
h 
Cl2 Cl
 + Cl 
h 
Cl + H2 HCl + H
H + Cl2 HCl + Cl
Sau đó 
2.2 PHẢN ỨNG QUANG HÓA CƢỠNG BỨC 
Đó là loại phản ứng mà tự nó không thể xảy ra được ( G > 0). Phần năng lượng bức 
xạ mà các chất phản ứng hấp thụ chỉ được dùng 1 phần để tiến hành phản ứng, phần 
còn lại được tích luỹ ở sản phẩm. 
Vì vậy thời gian chiếu sáng càng nhiều thì sản phẩm càng tăng 
Thí dụ: năng suất lúa chiêm xuân những năm nắng nhiều cao hơn những năm nắng ít 
Phần lớn năng lượng mà cây xanh hấp thụ được sẽ chuyển thành đường và tinh bột 
được tích luỹ ở sản phẩm : Thân, củ, quả 
2.3 PHẢN ỨNG CẢM QUANG 
Chất tăng nhạy: Chất có vai trò giúp cho các chất tham gia pư hấp thụ được bức xạ 
Phản ứng quang hoá có sự tham gia của chất tăng nhạy gọi là phản ứng cảm quang 
Thí dụ: Phản ứng quang hợp ở cây xanh là phản ứng cảm quang 
Chất Clorophil (có trong chất diệp lục) là chất tăng nhạy 
Cơ chế của phản ứng quang hợp 
h 
 6C02 + 6H20 C6 H1206 + 602  
 X(Clorophil) 
X + h X* 
X* + H20 HX* + 
 0H 
24 HX* +6 C02 C6H1206 + 6H20 + 24X 
 OH + OH H2O2 
2H2O2 2H2O + O2  
* Chất hoạt động 
 Gốc tự do 
Chính nhờ có phản ứng cảm quang đó mà lượng ôxy trong không khí không bị thay 
đổi, nó đảm bảo cho sự sống của người và động vật. 
Nên việc giữ gìn môi trường xanh, sạch, đẹp là 1 việc làm rất cần thiết, đặc biệt là 
việc đảm bảo màu xanh cho đất: Trồng cây lương thực, thực phẩm và gây rừng 
phải nên tiến hành thường xuyên, toàn diện. 
 Lớp học phần VNUA-Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
 https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/